អារីស្តូត (៣៨៤ -៣២២ មុនគ.ស)

ស្រាវជ្រាវដោយ : លោក សាត សុខណា ជាអតីតនិសិ្សតនីតិសាស្ត្រសាកលវិទ្យាល័យភូមិន្ទនីតិសាស្ត្រ និងវិទ្យាសាស្ត្រសេដ្ឋកិច្ច ឆ្នាំសិក្សា ២០១២-២០១៥ សូមរក្សាសិទ្ធិក្នុងការចំលងផ្នែកណាមួយនៃអត្ថបទនេះ។ ទូរស័ព្ទទំនាក់ទំនង ៖ ០១៥៥០៨៨៤២ អ៊ីម៉ែល ៖sath.sokna@yahoo.com / sathsokna9999@gmail.com​។

Researched by Mr. Sath Sokna,  a former law student of Royal University of Law and Economics Academic year 2012-2015 All Rights Reserve/No any part copy of my assignment. Phone: 015508842 Email: sath.sokna@yahoo.com / sathsokna9999@gmail.com.

អារីស្តូត  (៣៨៤​ -៣២២ មុន​គ.ស)

ARISTOTLE (384-322 B.C)

សេចក្តីផ្តើម

ពិភពលោក បង្កើតឡើងមកដែលពោលពេញដោយសម្បត្តិធម្មជាតិដ៏មហាសាល បានបង្ក    លក្ខណៈងាយស្រូលដល់ភាវៈទាំងឡាយ ដើម្បីស្វែងរកកាលានុវត្តភាពរៀងៗខ្លួន សំរាប់ជីវិតបន្ត ។ ជាកាពិតណាស់ ធម្មជាតិមិនមែនត្រឹមតែបង្កើតនូវភាវៈឥតជីវិតនោះទេ ពិភពដ៏ស្រស់បម្រង់នេះក៏បាន   ផ្តល់កំណើតដល់ភាវៈរស់ទាំងឡាយ ឲ្យរស់រានមានជីវិតតាមបែបធម្មជាតិ ។ ដើម្បីស្វែងរកនូវសន្តិភាពពិត សន្តិសុខ សុវត្ថិភាព និងការរស់នៅនោះ មនុស្សបានចាប់ផ្តើមប្រមូលផ្តុំគ្នាបង្កើតជារដ្ឋ មួយ ហើយញុំាងឲ្យមានការគ្រប់គ្រងរដ្ឋមានកំនើតឡើង ទោះបីជាយ៉ាងណាក៏ដោយការគ្រប់គ្រងសម័យនោះមានលក្ខណៈផ្តាច់ការសាហាវឃោរឃៅ​ព្រមទាំងការសម្លាប់គ្នាទៅវិញទៅមក ដើម្បីដណ្តើមអំណាចគ្រប់គ្រងរដ្ឋ កត្តាទាំងនេះហើយទើបបណ្តាលឲ្យកើតមានអស្ថេរភាពនៅក្នុងសង្គមឥតឈប់ឈរ ។ ក្នុងសម័យនោះដែរ ក៏មានឥស្សរជន និងអ្នកប្រាជ្ញជាច្រើនបានរិៈរកគ្រប់វិធី ដើម្បីដោះស្រាយនូវវិបតតិនយោបាយសង្គម។ អ្នកប្រាជ្ញដែលជាទស្សនៈវិទូដ៏ឆ្នើមរបស់ពិភពលោក មានដូចជា ព្រះពុទ្ធបន្ទាប់មកទៀត មាន សូក្រាត ផ្លាតុង ជាដើម ជាពិសេស អារីស្តូត ក៏ជាទស្សនៈវិទូដ៏ឆ្នើមផងដែរ ។

                  I. ជីវប្រវត្តិរបស់អារីស្តូត

អារីស្តូត គឺជាអ្នកទស្សនវិទូក្រិច និងជាអ្នកចេះដឹងច្រើន គាត់ជាសិស្សរបស់ ផ្លាតូ (Plato) និងជាគ្រូរបស់ អេឡិចសាន់ដឺ ដឹ គ្រែត (Alexander the Great) ដ៏អស្ចារ្យម្នាក់  ។  ការសរសេរ​របស់គាត់ បានគ្រប់ដណ្ដាប់លើប្រធានបទជាច្រើន រូមបញ្ចូល​ទាំងរូបវិទ្យា  បរមត្ថវិជ្ជា កវីនិពន្ធ  ល្ខោន​  តន្ត្រី  តក្កវិជ្ជា វោហារសាស្ត្រ  ភាសាវិទ្យា  នយោបាយ  រដ្ឋាភិបាល  ច្បាប់រដ្ឋធម្មនុញ្ញ  ជីវវិជ្ជា  ហើយ​និង​សត្វសាស្ត្រ ។ ស្នាដៃទាំងនេះ ក៏ជាស្នាដៃរបស់ផ្លាតូ (Plato )​និងសូក្រាត​ ផងដែរ (Socrates ) ដែលជាគ្រូរបស់ ផ្លាតូ​(Plato )អារីស្តូត​ គឺជាអ្នកសំខាន់ជាងគេម្នាក់ ក្នុងការបង្កើត​នូវតួរលេខក្នុងទស្សនវិទ្យាខាងលិច ។ ការសរសេររបស់អារីស្តូត គឺជា ការបង្កើតនូវប្រព័ន្ធ​ទូលំទូលាយ​មួយ នៃទស្សនវិទ្យាខាងលិច  ទាក់ទងជុំវិញការអប់រំ ក្បួនរចនា​ តក្កវិជ្ជា វិទ្យាសាស្ត្រ  នយោបាយ និង បរិមត្ថវិជ្ជា ។

រូបរាងរបស់អារីស្តូត នៅលើ រូបវិទ្យា វិទ្យាសាស្ត្រ មានទ្រង់ទ្រាយ និង ស៊ីជម្រៅណាស់ ហើយ ឥទ្ធិពលរបស់ពួកគេ បានពង្រីកបានយ៉ាងល្អ ទៅជាពិភពថ្មីដ៏អស្ចារ្យ ទោះបីជាពួកគេ ជាអ្នកដែលគ្មានទីកន្លែងដែលកំណត់ក៏ដោយ ។ ក្នុងវិទ្យាសាស្ត្រ នៃសត្វសាស្ត្រ ការកំណត់សំគាល់របស់គាត់មួយចំនួន ជាការយល់ព្រមអោយក្លាយទៅជាអ្នកល្បីល្បាញម្នាក់ ក្នុងសតវត្សរ៍ទី ២០ ។ ការងាររបស់គាត់មានភាពងាយស្រួយដោយដឹងនូវការសិក្សាមួយដ៏ត្រឹមត្រូវ។ អារីស្តូតក៏បានសិក្សាស្រាវជ្រាវពីសាសនាជាច្រើនផងដែរ ដូចជា អ៊ីស្លាម គ្រីស្ត និងទំនៀមទំលាប់ប្រពៃណី របស់សាសនាកាតូលិក និងបន្តតាមដានពីឥទ្ធិពលសាសនាទាំងអស់នេះ ។

អារីស្តូតជាឈ្មោះដែលមានន័យថា បំណងល្អជាងគេ គាត់កើតនៅស្តាហ្សារ (Stageria) នៃទីក្រុងត្រាស នៃឧបទ្វីប កាល់កាស (Chalcidice) ក្នុងឆ្នាំ ២៨៤ មុន គ.ស ប្រហែល ៥៥គីឡូម៉ែត្រ ខាងលិច ថ្ងៃទំនើបថេសាលូនីគី ។ ឪពុករបស់គាត់ ឈ្មោះថា នីកូម៉ាឈឺស ជាអ្នករូបវិទ្យាផ្ទាល់របស់ស្ដេច អាមីនតាស II នៃរដ្ឋម៉ាសេដោន និងម្តាយឈ្មោះ ហ្វេស្ទី ។ អារីស្តូត ជាអ្នកតាមរថភ្លើង ផងនិងជាអ្នកអប់រំ ជាសមាជិកនៃអ្នកវណ្ណៈអភិជន ។ នៅអាយុប្រហែល ១៨ឆ្នាំ គាត់បានទៅអាថែន ដើម្បីបន្តការសិក្សារបស់គាត់ជាមួយ និងលោកផ្លាតូជាគ្រូរបស់គាត់ ។ អារីស្តូតត្រូវបានតែងតាំងជាអ្នកដឹកនាំជាបណ្ឌិតសភានឃម៉ាសេដោន ។ អំឡុងពេលនោះ គាត់បានផ្ដល់មេរៀនជាច្រើន មិនមែនតែ អាឡិចសាន់ដឹរ៏តែម្នាក់ទេ ប៉ុន្តែ មានអនាគតព្រះមហាក្សត្រពីរនាក់ផ្សេងទៀត គឺ ផ្លូល៍មីនិង កាសាន់ដឺរ៏ ។ អារីស្តូត បានយកចិត្តទុកដាក់ទៅអាឡិចសានដឺរ៍ ដើម្បីឆ្ពោះទៅដណ្ដើម ជ័យជំនះលើប្រទេសលោកខាងលិច ហើយអាកប្បកិរិយារបស់គាត់ឆ្ពោះទៅរកផើស៊ា ។ ក្នុងឧទាហរណ៍ដ៏ល្បីមួយ គាត់បានទូន្មានអាឡិចសាន់ដឺរ៍អោយក្លាយជាអ្នកដឹកនាំ នៅប្រទេសក្រិច ហើយចង់ក្លាយជាអំណាចផ្ដាច់ការទៀតផង និងមើលថែជាមិត្តភក្ដិ និង ជាសាច់ញ្ញាតិហើយបានបែងចែកមនុស្ស និងសត្វលោក     អោយដាច់ពីគ្នា ។ ក្នុងឆ្នាំ៣៣៥ មុន គ.ស គាត់បានត្រលប់ទៅអាសិនស៍ បង្កើតនូវសាលាបង្រៀនផ្ទាល់ខ្លួន របស់គាត់ដែលគេស្គាល់ថា ជាលីហ្ស៊ីម ។ អារីស្តូត បានដឹកនាំការប្រណាំងប្រជែងសំរាប់១២ឆ្នាំក្រោយ ។ អំឡុងពេលនៅក្នុង អាសិនស៍ ប្រពន្ធរបស់គាត់ ភីធៀស ក៏បានស្លាប់ហើយ អារីស្តូតក៏បានទាក់ទងជាមួយ ហើភីលីស នៅស្តេកឺរៀរ៍ ដែលបានផ្ដល់កូនប្រុសអោយគាត់មួយ ។

              II. ទំនាក់ទំនងរវាងអារីស្តូត និងបា្លតុង

អារីស្តូតជាសាវ័ករបស់ បា្លតុង ប៉ុន្តែលោកមានគំនិតផ្ទុយពីគ្រូរបស់លោក ។ បា្លតុងមានគំនិតមនោនិយម ឯអារីស្តូត មានគំនិតប្រាកដនិយម ។ លោកអារីស្តូត បានតិះទានគំនិតកំមុយនីស្តស្តីពីទ្រព្យសម្បត្តិរបស់ប្លាតុង និងកំមុយនីស្តនិយមទៅលើស្ត្រី ។

ទស្សនវិជ្ជាអារីស្តូតគឺការសិក្សាជីវិតពិតៗនៅលើផែនដីពិសេសបញ្ហារបស់មនុស្សនៅលើភពផែនដីតែម្តង​​​​​​​​​​​ ។ អារីស្តូតបានសិក្សាអាស្រ័យលើបទពិសោធន៍និងការវិភាគបញ្ហាបែបសនិទានភាព។លោកបានធ្វើការសិក្សាទៅលើនយោបាយដោយធ្វើការស្រាវជ្រាវពឹងផ្អែកលើបទពិសោធន៍។ក្នុងទំនាក់ទំនងប្លាតុងអារីស្តូតឋានៈជាទស្សនៈវិទូដូចគ្នាទោះបីចុងក្រោយគាត់បានចេញឆ្ងាយពីទស្សនវិជ្ជាប្លាតុងហើយបានអភិវឌ្ឍន៍នូវទស្សនវិជ្ជាមួយដែលមានចំណុចជាច្រើនអាចត្រូវបានគេនិយាយថាឈរក្នុងជំហរមួយប្រឆាំងទៅនឹងប្លាតុងក៏ដោយ។នៅក្នុងអត្ថន័យនៅខណៈពេលដែលប្លាតុងលើកតំកើនគំនិតអារីស្តូតខិតខំស្វែងរកបាតុភូតពិសេសដោយឡែកៗជាច្រើនទៅវិញប៉្តែភាពខុសគ្នារវាងប្លាតុងនិងអារីស្តូតទាំងនេះមិនគួរលើកឡើងឡើយគួរសំលឹងមើលភាពស្រដៀងគ្នាដែលជាអត្ថភាពរវាងពួកគេ។បន្ទាប់ពីប្លាតុងមរណភាពទៅអារីស្តូតបានធ្វើដំណើរទស្សនៈកិច្ចសិក្សានៅកន្លែងផ្សេងៗជាច្រើនជាពិសេសសិក្សាពីសត្វ និង រុក្ខជាតិដែលរស់នៅក្នុងទឹកហើយលូតលាស់តាមធម្មជាតិ ។ ទស្សនៈនយោបាយរបស់អារីស្តូតត្រូវបានគេឃើញនៅក្នុងវណ្ណកម្ម នយោបាយនិង សីលវិជ្ជា។ល។ ក្នុងនយោបាយមានផ្ទុកនូវបញ្ហាចំបងៗពីរទាំងបញ្ហាសីលវិជ្ជានិងសេដ្ឋកិច្ច។

អំពីទ្រឹស្តីសីលវិជ្ជាលោកប្រឆាំងជាមួយសីលធម៌ប្លាតុង ។ សីលធម៌របស់គាត់គឺសំដៅទៅលើជីវិតដែលរស់នៅសព្វថ្ងៃ ជាពិសេសសំដៅលើផ្នែកអប់រំលើវិចារណញ្ញាណនៃសកម្មភាពរបស់មនុស្សពីព្រោះវាស្តែងឡើងដោយឆ្លងតាមរយៈសម្ថភាព។ គុណធម៌គឺជាសីលតម្លៃនសបុគ្កលកាលណាមានភាពជាប់លាប់ហើយជាកលាក់ ។

           III. ស្នាដៃរបស់អារីស្តូត

អារីស្តូតក៏ដូចប្លាតុងដែរបានប្រើការសន្ទនានៅបណ្តាឆ្នាំដំបូងៗរបស់លោកនៅសាលាបណ្ឌិតសភាតែមិនដួចប្លាតុងទេស្នាដៃទស្សនវិជ្ជាបែបសន្ទនារបស់លោកបានត្រូវបាត់បង់ហើយនៅសេសសល់ចំនួនតូចតាមរយៈសំណេររបស់អ្នកនិពន្ធក្រោយៗតែប៉ុណ្ណោះ។ក្នុងចំណោមស្នាដៃសេសសល់ទាំងនោះរួមមានអត្តបទអំពីតក្កវិជ្ជាអំពីវិទ្យាសាស្រ្តធម្មជាតិរួមមានរូបវិជ្ជាដែលបានផ្តល់ពត៌មានមួយចំនួនធំអំពីតារាសាស្រ្ត ឧត្តុនិយម រុក្ខជាតិ និងសត្វ ។

          អារីស្តូតបានសិក្សាស្រាវជ្រាវលើផ្នែកជាមូលដ្ឋានជាច្រើនហើយស្នាដៃរបស់លោកបានផ្តល់ឈ្មោះសម្រាប់ការប្រើសព្វថ្ងៃដូចជាតក្កវិជ្ជា រូបវិទ្យា វិទ្យាសាស្រ្តនយោបាយ សេដ្ឋកិច្ច ចិត្តវិទ្យា វោហាសាស្រ្ត សីលវិទ្យា និងតារាសាស្រ្ត ។

          IV. ទស្សនៈអារីស្តូតចំពោះនយោបាយ និងរដ្ឋ

តាមអារីស្តូតរដ្ឋជាសមិទ្ធិផលរបស់ធម្មជាតិ ។ រដ្ឋជាផលិតផលនៃដំណើរការរីកចំរើនរបស់ធម្មជាតិ ។ ចំណែកមនុស្សវិញជាសត្វចេះធ្វើនយោបាយ មានន័យថាមនុស្សចេះរៀបចំគ្រប់គ្រងដឹកនាំអប់រំខ្លួនទៅរកភាពរីកចម្រើន ។ ចេញពីធម្មជាតិមនុស្សបាននាំមកនូវសេចក្តីប្រាថ្នាបែបសភាវគតិដើម្បីឆ្ពោះទៅរកការរួមរស់ជាមួយគ្នា ។ ដំណើរលូតលាស់នៃសង្គមបានមកពីចំណុចចាប់ផ្តើមនៃគ្រួសារ បណ្តុំនៃគ្រួសារបានបង្កើតជាភូមិគ្រឹះ ចេញពីភូមិគ្រឹះវាឈានទៅដល់ការបង្កើតជារដ្ឋឡើង ។

លោកបានដកអំណាចហើយប្រគល់អំណាចនោះឲ្យទៅច្បាប់វិញ ពីព្រោះបើធ្វើបានដួចច្នេះទេអំណាចមានលក្ខណៈទូទៅ ល្អប្រសើរនិងមានកម្រិតខ្ពស់ជាងអំណាចនៅលើបុគ្គល ។ ការដឹកនាំបុរីត្រូវស្ថិតនៅលើរដ្ឋាភិបាលដែលមានរូបភាពបីសំខាន់គឺៈ

·         រាជាធិបតេយ្យ

·         អភិជនាធិបតេយ្យ

·         សាធារណៈរដ្ឋ ។

ទស្សនរបស់អារីស្តូតចំពោះការគ្រប់គ្រងនយោបាយឲ្យមានភាពល្អប្រសើរៈ

v  នៅពេលល្អបំផុតរបស់គេ មនុស្សថ្លៃថ្នូរបំផុតជាងសត្វណាៗទាំងអស់ តែកាលណានៅដាច់ពីច្បាប់និងយុត្តិធម៌គេអាក្រក់បំផុត ។

v  លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យកើតចេញពីសញ្ញាណដែលថាជនទាំងឡាយណាដែលស្នើភាពលើទិដ្ឋភាពអ្វីមួយត្រូវតែស្នើភាពលើទិដ្ឋភាពទាំងអស់ពីព្រោះមនុស្សមានសេរីភាពស្នើៗគ្នា ពួកគេអះអាងទាមទារសមភាពទាំងស្រុង ។

v  លទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យកើតឡើងនៅពេលដែលមុនស្សក្រខ្សត់ហើយមិនមែនអ្នកមានទ្រព្យធនទេ គឺអ្នកគ្រប់គ្រងអំណាច ។

v  អ្នកដែលជាមេដឹកនាំល្អត្រូវតែធ្លាប់នៅក្រោមការដឹកនាំរបស់គេសិន ។

v  នៅក្នុងលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យអ្នកក្រមានអំណាចជាងអ្នកមាន ពីព្រោះអ្នកក្រមានចំនួនច្រើនជាងហើយឆន្ទៈរបស់សំលេងភាគច្រើនមានឥទ្ធិពលខ្លាំងបំផុត ។

v  ច្បាប់ជាទម្រង់មួយនៃសណ្តាប់ធ្នាប់ ហើយច្បាប់ល្អចាំបាច់មានន័យថាជាសណ្តាប់ធ្នាប់ល្អ ។

v  មនុស្សតាមធម្មជាតិគឺជាសត្វចេះធ្វើនយោបាយ

              V. ទស្សនៈអារីស្តូត

១. ទស្សនៈអារីស្តូតស្តីពីសុភមង្គល

          ស្នាដៃសីលវិទ្យារបស់អារីស្តូត ជាស្នាដៃមួយស្ថិតនៅក្នុងមុខវិជ្ជា ទស្សនៈវិទ្យា វាមានទំនាក់ទំនងទៅនឹងវិទ្យាសាស្ត្រជាក់ស្ដែងស្តីពីសុភមង្គលរបស់មនុស្ស ។ ក្នុងនោះគេសិក្សាអំពី សុភមង្គល ថាតើវាមាននៅក្នុងសកម្មភាពបែបណាហើយត្រូវធ្វើបែបណាទើបមានសុភមង្គល ។

          តាមប្លាតុងបានបង្ហាញថា សុភមង្គល គឺ ជីវិតគ្មានទុកកង្វល់ ។ ចំណែកអារីស្តូត បានកំណត់ថា សុភមង្គល គឺជាគោលដៅក្រោយដែលគេស្វែងរក ។ វាហាក់បីដូចជាស្រដៀងគ្នារវាងទស្សនៈទាំងពីរខាងលើស្តីពីពាក្យសុភមង្គល ។

        ២. ទស្សនៈអារីស្តូតស្តីពីភាពល្អប្រពៃនៃចរឹតមនុស្ស

          ទស្សនៈខាងលើអំពីភាពល្អប្រពៃ ក៏ដូចជាសុភមង្គលដែលសុទ្ធតែមាន ទំនាក់ទំនងជាមួយនឹងគោលបំណង ឬ គោលដៅចុងក្រោយបង្អស់នៃជីវិតមនុស្ស។ ទស្សនះរបស់លោកស្តី អំពីចរិតមនុស្ស លោក អារីស្តូត បានត្រិះរិះពិចារណាថា តើភាពល្អប្រពៃនៃចរិកមនុស្សកើតទ្បើងតាមរបៀបណា ហើយវាមានផ្សំទៅដោយអ្វីខ្លះ និងវាស្តែងទ្បើងតាមរបៀបណា ? អារីស្តូត បានចាប់ផ្តើមដោយរបៀបណា? អារីស្តូត បានចាប់ផ្តើមដោយគិតពិចារណាពីអភីវឌ្ឍន៏កម្ម និង ការហាត់ពត់ ឬដុសខាត់នូវសមត្តភាពរបស់មនុស្សដូចជាៈ បើយើងចង់រៀនធ្វើជា ឬក្លាយជាជាងសំណង គឺយើងត្រូវចវរៀនសង់ផ្ទះ ឬបើចង់ក្លាយជាអ្នកលេងពណ៏ ត្រូវរៀនលេងឬដេញពណ៏ ហើយចើចង់ក្លាយទៅជាអ្នកមានយុត្តធម៏ និងចេះប្រមាណគឺត្រូវរៀនធ្វើសកម្មភាពដែលយុត្តិធម៏ ឬចេះប្រមាណុ។ គំនិតរបស់អារីស្តូត ត្រង់នេះ គឺចង់ណែនាំ អោយយើង ដោយកែលំអរ ឬ បង្កើននូវសកម្មភាព ធ្វើអោយចំណង់តណ្ហាដែលមិនសមហេតុផលរបស់យើងមានលក្ខណះសមស្រប ហើយទ្រទ្រង់សល់ការយល់ដឹងដ៏សមហេតុ ផលក្នុងអ្វីល្អ ។ ចំពោះអារីស្តូតចរិត គ្រប់ប្រភេទកើតទ្បើងពីសកម្មភាពសមរម្យ ឬត្រឹមត្រូវទាំងទ្បាយ ដែលក្នុងនោះ អ្វីដែលលើស ឬអ្វីដែលខ្វះត្រូវជៀសវាង ។

          បើតាមលើកអារីស្តូត ការសម្តែងពីលលក្ខណះ ប្រពែនៃចរិតខាងក្នុងរបស់មនុស្សម្នាក់ គឺតាមរយះអារម្មណ៏ សញ្ចោតនា នៃការពើបប្រទះនឹងការសប្បាយ ឬ ការឈឺចាប់ក្នុងសកម្មភាពប្រកបដោយគុណធម៏ ឬបាបធម៏ ។ ការសប្បាយ នឹងការឈឺចាប់តាមពិតទៅ គេអាចហៅថាជាបញ្ហាចម្បងរបស់សីលគុណធម៏ ។ តែទោះចាយ៉ាងណាក៏ដោយ និន្នាការទៅរកការសប្បាយ និងការឈឺចាប់គេមិនអាចទប់ស្កាត់បានទ្បើយ ប៉ុន្តែគេអាចតម្រែតម្រង់អោយត្រូវតាមទម្រង់ ឬ បែបទប៉ុណ្ណោះ ។ យើងត្រូវរៀនសប្បាយ់ឲ្យត្រូវ តាមរបៀបយើងត្រូវតាមពេលវេលា ។

          ផ្តើមចេញពិនេះ យើងឃើញថា អារីស្តូត មិនបានហាមឃាត់មិនឲ្យស្វែងរកអ្វីដែលយើងយល់ថាល្អសម្រាប់យើងទ្បើយ ។ យើងត្រូវចាប់ផ្តើមធ្វើសកម្មភាពណាដែលប្រកបដោយគុណ ធម៏បរានុម័ត ដោយមិនចាំបាច់មាន ពុទ្ធិចំពោះសកម្មភាពទាំងនេះទេ ហើយនិងការជ្រើសរើសដោយចេតនានូវសកម្មភាពល្អដែល ជាការជ្រើសរើសមួយដែលបានមកពីចរិលក្ខណះជាទម្លាប់ ។      

          លោកអារីស្តូតយល់ថា មានភាពខុសគ្នារវាងសកម្មភាពដែលកើតចេញពីចរិតល្អ និងសកម្មភាព ដែលបង្កើតឲ្យមានចរិតល្អ ។ យើងមិនអាចនិយាយបានថា មនុស្សម្នាក់ៗដែលមិនបានហាត់ពត់ទេពកោសល្យរបស់ខ្លួនឲ្យខ្លួនបាន ពេញលេញមានជ័យក្នុងជីវិតទ្បើយ ។

          បើតាមលោក អារីស្តូត សញ្ចោនាទាំងទ្បាយមានៈ ចំណង់បានដល់ការសប្បាយ កំហឹង និងការភ័យខ្លាចជាដើម  ។ លក្ខណះ ទាំងនេះមិនអាចចាត់ទុកថាល្អ ឬអាក្រក់ទេ ហើយក័មិនអាចកោតសរសើរ ឬស្តីបន្ទោសអ្នកដែលមាន ឬស្វែងរកសញ្ចោតនាទាំងនេះ ដែរ ព្រោះវាគ្រាន់តែជារបស់ដែលមានគុណភាពអសកម្មប៉ុណ្ណោះ ។ ដូច្នេះមានតែចរិកលក្ខណះដែលកើតចេញ ឬលូតលាស់ចេញពីទេពកោសល្យ ឬសមត្ថភាពរបស់មនុស្សតាមរយះ ការហាត់ពត់ដ៏ត្រឹមត្រូវទេទើបអាច ជួយឲ្យមនុស្សស្គាល់ពីអ្វីដែលត្រូវ ឬប្រព្រឹត្តសកម្មភាពតាមមាគា៏ត្រឹមត្រូវ ។

          បើតាមទស្សនៈអារីស្តូតស្តីពីភាពល្អប្រពៃនៃចរឹតមនុស្ស  ការសម្តែងពីលក្ខណៈប្រពៃនៃចរិកខាងក្នុងរបស់មនុស្សម្នាក់ គឺតាមរយៈអារម្មណ៍សញ្ជេតនា នៃការពើបប្រទះនឹងការសប្បាយ ឬ ការឈឺចាប់ក្នុងសកម្មភាពប្រកបដោគុណធម៌ ឬ បាបធម៌ ។បើតាមអារីស្តូត សញ្ជេតនាទាំងឡាយមានៈ ចំណង់បានដល់ការសប្បាយ កំហឹង នឹងការភ័យខ្លាចជាដើម ។ លក្ខណៈទាំងនេះមិនអាចទុកថាល្អ  អាក្រក់ទេ ហើយក៏មិនអាចកោតសរសើរ ឬ ស្តីបន្ទោសអ្នកដែលមាន ឬ ស្វែងរកសញ្ជេតនាទាំងនេះដែរ ព្រោះវាគ្រាន់តែជារបស់ដែលមានគុណភាពអសកម្មប៉ុណ្ណោះ ។

          ៣. ទស្សនៈអារីស្តូតស្តីពីសកម្មភាពច្របូកច្របល់

          ស្ថានភាពនៃសកម្មភាពទាំងឡាយដែលទាក់ទងនឹងការ គំរាមគំហែង​ឬការភ័យខ្លាចនូវគ្រោះអាក្រក់ ឬសម្ពាធនានាផ្សេងទៀត ដែលអាចមានឥទ្ធិពលដល់ការសម្រេចចិត្តរបស់អ្នកប្រព្រឹត្ត ។ មានន័យថាសកម្មភាពច្របូកច្របល់ គឺជាសកម្មភាពទាំងឡាយណាដែលធ្វើទៅមានគំនាប់ពីខាងក្រៅ ។

          ៤. ទស្សនៈអារីស្តូតស្តីពីភាពល្ងង់ខ្លៅ

          អារីស្តូតបានគិតពិចារណាពីសកម្មភាព ដែលប្រកបដោយស្ម័គ្រចិត្ត និងគ្មានការស្ម័គ្រចិត្ត ។ នៅក្នុងចំណុចនេះលោកបានពិចារណាពីសកម្មភាព ដែលប្រកបដោយភាពល្ងង់ខ្លៅទៅវិញម្តង ។ លោកថាគេអាចបន្ទោស ឬដាក់ទោសដល់បុគ្គល ដែលប្រព្រឹត្តដោយភាពល្ងង់ខ្លៅ ។

          អារីស្តូតថា: ពេលដែលបុគ្គលម្នាក់ធ្វើសកម្មភាពទាំងកំហឹងឬស្ថិតនៅក្រោមនៃគ្រឿងស្រវឹងគេអាចចាត់ទុកថាជការប្រព្រឹត្តដោយភាពល្ងង់គេមិនអាចនិយាយថាបុគ្កល់នេះធ្វើសកម្មភាពដោយផ្តើមចេញពីភាពល្ងង់លើយព្រោះភាពល្ងង់នោះកើតចេញពីភាពស្រវឹងនិងកំហឹង ។ ក្នុងការប្រើប្រាស់ស្ម័គ្រចិត្តនិងពាក្យមិនស្ម័គ្រចិត្តហាក់ដូចជាមានន័យខុសបន្តិច:សកម្មភាពដែលកើតលើងដោយភាពល្ងង់ខ្លៅជាសកម្មភាពគ្មានកាស្ម័គ្រចិត្តនោះគឺនៅពេលដែលប្រប្រឹត្តនឹកស្តាយក្រោយ។

          ៥. ទស្សន:អារីស្តូតស្តីពីការជ្រើសរើសនិងទុកជាមុនការគិត

          អ្វីដែលកើតចំពោះ សកម្មភាពប្រកបដោយការស្មគ្រចិត្តក្នុងន័យវិជ្ចមានដែលបង្ហាញអោយយើងឃើញថាកាឬជ្រើសរើស និងការគិតទុកជាមុនបានដើតួរសំខាន់។លោអារីស្តូតបានធ្វើការបន្យល់ពីប្រភេទនៃការជ្រើសរើសថា: មិនមែនជាសកម្មភាពប្រកបដោយស្មគ្រចិត្តទេ។ចូរយើងបែមកមើសពីការអះអាងរបស់លោកដែលថាមនុស្សទាំងលាយសុទ្ធតែមានសម្ថភាពជ្រើសរើសវិញម្តង។តែទោះជាយ៉ាងណាក៏គេ មិនអាចគិតទុកជាមុននូវលទ្ធផលចុងក្រោយបង្អស់ទេគេអាចគិតទុកជាមុនត្រឹមតែមធ្យោបាយប៉ុនោះ ។ អ្វីដែលគេជ្រើសរើសថ្មីមួយដែលស្ថិតនៅក្រោមអំណាចនៃការជ្រើសរើសរបស់យើងដែលយើងចង់បានគិតទុកជានុនហើយ។ឧទាហរណ៏ :​​ វេជ្ចបណ្ឌិតម្នាក់បានគិតទុកជាមុនថាត្រូវផ្សះរឺត្រូវព្យាបាលអោយជាតែម្តងទេហើយវាគ្មិនក៏មិនបានគិតទុកជាមុនដែលថាខ្លួនពិតជាអូសទាញអ្នកស្តាប់បានចំនួនច្រើននោះដែរ។យើងបានឃើញរួចមកហើយថាសកម្មភាពប្រកបដោយគុណធ៏មត្រូចបានគេយកទៅប្រតិបត្តមិនចំពោះតែអំពើដែលប្រកបដោយការស្មគ្រចិត្តទេតែក៏ត្រូវគេយកទៅប្រើប្រាស់ក្នុងការជ្រើសរើសផងដែរ។

ដូចនេះដើម្បីអោយការជ្រើសរើសរបស់យើងប្រកបដោយគុណធ៏មចូរយើងគុតពិចារណាអោយបានច្បាស់លាស់និងត្រិមត្រូវជាមុន។

៦.ទស្សនអារីស្តូតស្តីពីគុណធ៌ម

          លោកអារីស្តូតបែងចែកគុណធ៏មជាពីរប្រភេទគឹ:  សីលគុណធ៌ម និងបញ្ញាគុណធ៌ម ។

ក.សីលគុណធ៌ម

          សីលគុណធ៌មកើតលើងពីទន្លាប់ហើយបញ្ញាគុណធ៏មកើតពីការហាត់រៀន ។ ដើម្បីពន្យល់     ទស្សនៈសីលគុណធ៏មនេះលោកអារីស្តូតបានព្យាយាមលើកបង្ហាញនិងបកស្រាយតាមរយះលទ្ធិផ្លូវកណ្តាលរបស់លោក។លោកបានធ្វើកាពិនិត្យយ៉ាងល្អិតល្អន់លើគុនធ៏មដែលស្ថិតក្នុងសញ្ចេតនា និងសកម្មភាពទាំងលាយរបស់យើង។លោកអារីស្តូតនិយាយថាវាជាភារកិច្ចរបស់អ្នកតាក់តែងច្បាប់ដែលត្រូវធ្វើអោយពលរដ្ឋរបស់ខ្លួនក្លាយជាមនុស្សល្អដោយប្រកាន់នូវទម្លាប់ល្អ ។ លើសពីនេះទៀតសម្រាប់លោកអារីស្តូតគុណធ៌មមាននិន្នាការមួយាឆ្ពោះទៅរកការត្រួតពិនិត្យលើសញ្ជេតនានិងសកម្មភាពនានាដែលស្ថិតនៅក្រោយស្ថានភាពណាមួយ។

លោកអារីស្តូតបានពិភាគ្សាអំពីរគុណធ៏មមួយចំនួនដូចជា: សេចក្តីក្លាហានការចេះប្រមាណសច្ចភាពភាពវៃឆ្លាត...។សីលធ៏មក៏ដូចជាបញ្ញាគុណធ៏មដែរសុទ្ធតែទាក់ទងទៅ និងការហាត់ពត់នូវសមត្ថភាពរបស់មនុស្សចំពោះវិចារណញ្ញ។គុណធ៏មដូចជាដសេចក្តីក្លាហានការចេះប្រមាណនិងយុត្តិធ៌មតម្រូវអោយមានសមត្ថភាពក្នុងការពិចារណានិងធ្វើគំរោងផែនការសម្រាប់ជាដើម។ អារីស្តូតបានបែងចែកភាពជាមធ្យមដែលមានទំនាក់ទំនងជាមួយនិងវត្ថុចេញពីភាពជាមធ្យមដែលមានទំនាក់ទំនង  ជាមួយនិងខ្លួនយើងហើយស្ថិតនៅចន្លោះកណ្តាលរវាងអ្វីដែលហួសពេកនិងយឺតពេកដោយបានធ្វើការសង្កេតលើភាពជាមធ្យមក្នុងការទំនាក់ទំនងជាមួយនិងខ្លួនយើង។

          បើតាមអារីស្តូតសីលធ៏មរួមផ្សំជាមួយនិងគតិបណ្ឌិតអនុវត្តន៏ជាក់ស្តែងដែលជាគុណធ៏មស្តីពីវិញ្ញាណជាក់ស្តែង។លក្ខណះបែបនេះបានជំរុញអោយមនុស្សអាចសំរេចអ្វីស្របតាមកាលនិងលំហពោលគឹស្តាប់អ្វីដែលត្រឹមត្រូវសប្បុរសនិងអ្វីដែលត្រូវធ្វើ។អារីស្តូតហៅមនុស្សដែលចេះឬស្គាល់ស្ថានភាពបែបនេះថាជាអ្នកមានគតិបណ្ឌិតជាក់ស្តែងឬជាមនុស្សដែលមានការប្រុងប្រយ័ត្នខ្ពស់។

          អារីស្តូតថារាល់គ្រោះថ្នាក់ទាំងទ្បាយដែលបង្ករអោយមានការភ័យខ្លាច។ពេលនេះហើយដែលយើងត្រូវប្រើភាពជឿជាក់លើខ្លួនយើង។សេចក្តីក្លាហានមានទំនាក់ទំនងជាមួយសញ្ជេតនានៃការភ័យខ្លាចនិងការជឿជាក់លើខ្លួនយើង។

          គំនិតខាងលើនេះមិនមែនមានន័យថាអ្នកក្លាហានមិនដែលមានអារម្មណ៏ភ័យខ្លាចទ្បើយ ។   អារម្មណ៏ភ័យខ្លាចរបស់គេត្រូវបានគេគ្រប់គ្រងខ្លួនគេបាន។គេហានប្រឈមមុខនិងគ្រោះថ្នាក់ដែលគេបានជូបប្រទះខណះដែលច្បាប់តម្រូវឬដើម្បីប្រយោជន៏កេរ្ត៏ឈ្មោះផ្ទាល់ខ្លួនគ្រួសារនិងជាតិរបស់គេ។

          ខ.បញ្ញាគុណធ៌ម

          មានហេតុផលពីរចំពោះយើងដែលត្រូវលើកយកមកសិក្សាអំពីបញ្ញាគុណធ៏ម:

១-មនុស្សដែលប្រកបដោយគុណធ័មត្រូវបានគេកំណត់ថាជាមនុស្សដែលធ្វើសកម្មភាពស្របទៅនិងក្រឹតក្រមសីសធ៏មដ៏ត្រឹមត្រូវ។ការកំរិតព្រំដែលនៃក្រឹតក្រមនេះជាដំណើការនៃបញ្ញាហើយយើងត្រូគិតពីខ្លឹមសាររបស់វា។

២-សុខុមាលភាពត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាសកម្មភាពវិញ្ញាណឬប្រលឹងដេលស្របនិងគុណធ៌ម ។ អារីស្តូតបានសង្កត់ធ្ងន់លើសមត្ថភាពពិសេស២យ៉ាងដែលប្រកបដោយវិចារណញ្ញ។

          នៅក្នុងចំនុចបន្ទាប់នេះលោកអារីស្តូតនឹងពិនិត្យមើលអំពីរបញ្ហានៃការប្រើប្រាស់គតិបណ្ឌិអនុវត្តន៏ជាក់ស្តែងនិងគតិបណ្ឌិតទ្រឹស្តី។លោកថាគតិបណ្ឌិតទាំងពីរប្រភេទនេះសុទ្ធតែបានបង្កើតអោយមានសុភមង្គល់។គតិបណ្ឌិតអនុវត្តន៏ជាក់ស្តែងមិនបង្កើតអោយមានលទ្ទផលណាមួយទេ។

គុណធ៌មធ្វើអោយយើងជ្រើសរើសបាននូវគោលដៅចុងក្រោយដ៏ត្រឹមត្រូវប៉ុន្តែគតិបណ្ឌិតអនុវត្តន៏ជាក់ស្តែងធ្វើអោយយើងជ្រើសរើសបាននូវមធ្យោបាយត្រឹមត្រូវ។លោកបានអះអាងចំពោះទស្សនះរបស់

លោកសូក្រាតដែលនិយាយថាគុណធ៏មទាំលាយជាទំរង់នៃវិចារណញ្ញាណ។អារីស្តូតប្រកាសថាពិតឬ

សច្ចព្រោះដោយហេតុថាវាមានលន្ខណសមហេតុផល។

          ចំពោះលោកការចេះប្រុងប្រយ័ត្ននិងគតិបណ្ឌិតក្នុងកាអនុវត្តជាក់ស្តែងមិនមែនជារបស់មួយដូចគ្នាទៅនិងភាពវៃឆ្លាតទេ។ព្រោះភាពវៃឆ្លាតជាសម្ថភាពពិសេសដែលធ្វើអោយយើងស្វែងរកឃើញនូវមធ្យាបាយដ៏ត្រឹមត្រូវឆ្ពោះទៅរកគោលដៅចុងក្រោយណាមួយ។អ្វីដែលយើងឃើញនៅទីនេះគឹថាជនខិលខូចអាចមានភាពវៃឆ្លាតក្នុងការស្វេងរកមធ្យោបាយដ៏ត្រឹមត្រូវដៅម្បីទទួលបានឈានទៅរកគោលដៅដែលគេមិនអោយតំលៃ។ប៉ុន្តែដើម្បីអោយមានសីលគុណធ៏មគែមិនអាចញែកវាអោយដាច់ចេញពីភាពវៃឆ្លាតទ្បើយ។នៅពេលនេះហើយគតិបណ្ឌិតអនុវត្តន៏ជាក់ស្តែងសំដេងអោយឃើញសីលគុណធ៏មហើយសីលគុណធ៏មក្នុងន៏យដ៏សមរម្យមួយក៏បានសំដេងអោយឃើញគតិបណ្ឌិតអនុវត្តន៏ជាក់ស្តែងវិញដែរ។

          ជាចុងក្រោយយើងឃើញថាគតិបណ្ឌិតអនុវត្តន៏ជាក់ស្តែងកំណត់ពីការសិក្សាទាំទ្បាយដែលរដ្ឋត្រូវស្វែងរកហើយក្នុងទង្វើបែបនែះវាហាក់ដូចចេញបង្គាប់ឬចេញបញ្ជាដើម្បីរកប្រយោជន៏ ឬគុណសម្បត្តិសំរាប់ខ្លួន។ធ្វើបែបនេះមិនមែនគតិបណ្ឌិតផ្នែកទ្រឹស្តីទ្បើយ។វាស្ថិតនៅក្រោមគតិបណ្ឌិតទ្រឹស្តី។តបនិងសំនួរដែលសួរថាតើអ្វីជាក្រឹត្តក្រមត្រូវនោះ?

          អារីស្តូតថាក្រឹត្តក្រមដ៏ត្រឹមត្រូវជាក្រឹត្តក្រមដែលគេទទួលបានពីការវិភាគដ៏ត្រឹមត្រូវនិងជាមនុស្សដ៏ប្រសើរបំផុត។អាចទទូលបានតាមរយះសកម្មភាពមធ្យមហើយការគោរពតាមក្រឹត្យក្រមបែបនេះជាសីលគុណធ៏ម។

៧. ទស្សន:អារីស្តូតស្តីពីសេចក្តីក្លាហាន

          លោកអារីស្តូតបែងចែកសេចក្តីក្លាហានជា ៥ប្រភេទ:

១.សេចក្តីក្លាហានផ្នែកនយោបាយ

២.សេចក្តីក្លាហាននៃការពិសោធ

៣.សេចក្តីក្លាហានដែលកើតពីកំហឹង ឬការឈឺចាប់

៤.សេចក្តីក្លាហាននៃការចេះអធ្យាស្រ័យប្រកបដោយសុទិដ្ឋិនិយម

៥.សេចក្តីក្លាហានដែលកើតចេញពីភាពល្ងង់ខ្លៅ

៨. ទស្សនៈអារីស្តូតស្ដីពីជីវិតឧត្ដមគតិ

          ក្នុងស្នាដៃសិលធម៌របស់លោក Aristotle បានខិតខំបង្ហាញឲ្យឃើញពីធាតុផ្សំផ្សេងៗ ដែលទ្រទ្រង់ ឲ្យមានជីវិតគំរូមួយ ដែលមានលក្ខណៈប្រសើរចំពោះមនុស្ស និងបង្ហាញពីការចាប់អារម្មណ៍របស់ លោក ទៅលើចរិតលក្ខណៈទាំងឡាយ ដែលមនុស្សទាំងឡាយគួរស្វែងយល់ក្នុងជីវិតឧត្ដមគតិ។ ចំពោះជីវិត ឧត្ដមគតិ Aristotle បានពន្យល់ថា មនុស្សជាសត្វដែលមានលក្ខណៈស្មុគស្មាញខាងតម្រូវការ និងចំណង់ ផ្សេងៗ។ ជីវិតឧត្ដមគតិ ជាជីវិតដែលមានសភាពស្មុគស្មាញដែរ គឺមិនមែនជាជីវិតសាមញ្ញធម្មតាទេ។

ដូច្នេះ វាមិនគ្រប់គ្រាន់ទេក្នុងការនិយាយថា ជីវិតដ៏ប្រសើរបំផុតនេះមានទៅដល់វត្ថុគ្រប់យ៉ាងគួរ ជាទីត្រេកត្រអាល គួរជាទីកត់សម្គាល់ជាការសប្បាយ ជាសកម្មភាពជាក់ស្ដែងពិតប្រាកដ និងពោរពេញ ដោយគំនិតនោះ។

កំណត់ៈ  យើងបានឃើញរួចហើយថា ទស្សនៈរបស់ Aristotle ស្ដីពីសុភមង្គលរបស់មនុស្សតាម រយៈទទីករណ៍ ដែលផ្ដើមចេញពីមុខងាររបស់មនុស្ស ឬលក្ខណៈពិសេសនៃធម្មជាតិមនុស្ស។

ជីវិតមនុស្សជាជីវិតមួយដែលកើតចេញពីសកម្មភាពឥតខ្ចោះ ស្របនឹងវិចារណញ្ញាណក្នុងការ ពន្យល់របស់លោកស្ដីពីជីវិតឧត្ដមគតិ។ Aristotle បានធ្វើការសន្និដ្ឋានដោយរួមបញ្ចូលជីវិតប្រភេទផ្សេងៗ ដែលជាជីវិតដ៏ល្អប្រសើរបំផុត។ កត្តាទាំងនេះ គឺជាជីវិតប្រកបដោយការគិតភាវនាតាមបែបទស្សនៈវិជ្ជា ឬជីវិតប្រកបដោយសមាធិ ឬគិតចម្រើនភាវនាត្រឹមត្រូវ (មគ្គៈទាំងប្រាំបី របស់ព្រះពុទ្ធ)។ ជីវិតប្រកបដោយ សុខុមាលភាព គឺពិតជាជីវិតមួយដែលមិនមាននិន្នាការនាំទៅរកការប្រព្រឹត្តតាមមាគ៌ាណាមួយឡើយ តែ ជីវិតមួយដែលមានភាពសកម្ម ហើយ គេចង់បានគ្រប់គ្នា។ ទាក់ទិននឹងបញ្ហានេះ Aristotle បានលើកមក ពិភាក្សានូវបញ្ហាសម្ភារៈមួយចំនួនដែលគេប្រាថ្នាចង់បានដូចជាសកម្មភាពដែលស្របនឹងគុណធម៌ ស្រប នឹងការសប្បាយជាដើម។ គួររំលឹកដែរថា ចំពោះលោក Aristotle ការសប្បាយមិនមែនជាគោលដៅចុង ក្រោយនៃជីវិតរបស់មនុស្សទេ ទោះជាគេត្រូវការវាម្ដងម្កាលក៏ដោយ។ វាគ្មានតម្លៃជារៀងរហូតទេ វាគ្រាន់តែជាការបន្ធូរភាពតានតឹង និង ជួយឲ្យយើងបាន រៀបចំខ្លួនសម្រាប់ការងារផ្សេងទៀតប៉ុណ្ណោះ។ យើងដឹងថា សុខុមាលភាពពិតជាភាពសកម្ម ដែលសម្របតាមគុណធម៌នៃផ្នែកដ៏ប្រសើរបំផុតណាមួយ របស់យើង នោះ ហៅថា “វិចារណៈញ្ញាណ”។ ភាពសកម្មនៃជីវិតសុខុមាលភាព មានលំនាំជាទឹ្រស្ដីដែល ជាភាពសកម្មប្រពៃមួយ។ យើង អាចមានសមត្ថភាពធ្វើទៅបាន ព្រោះវាការហាត់ពុត (ដុសខាត់) នូវលក្ខណៈពិសេសបំផុតរបស់យើងឲ្យស្របទៅនឹងលក្ខណៈពិសេសនៃអង្គវត្ថុដែលមាន សភាពនឹងន ឬគ្មានការប្រែប្រួលនិងអមតៈ។ វាជាអ្វីដែលយើងពិតជាអាចធ្វើ ទៅបាន។ វាបាននាំមមកនូវសេចក្ដី រីករាយ ដែលមានលក្ខណៈបរិសុទ្ធ និងមានស្ថិរភាពពេញលេញ និងជាជីវិតមួយ ដែល ពឹងផ្អែកតិចតួច បំផុតទៅលើគេ។ វាហាក់ដូចជាមានលក្ខណៈពេញលេញដោយខ្លួនវាហើយ។

យើងឃើញស្រាប់ហើយថា នៅក្នុងជំពូកស្ដីពីគុណធម៌ Aristotle ពោលថា គុណធម៌ជាចារិត លក្ខណៈមួយដែលស្ថិតក្នុងភាពជាមធ្យម ហើយគេតែងហៅថាជាទ្រឹស្ដី ឬលទ្ធិផ្លូវកណ្ដាលនៃភាពត្រឹម ត្រូវតាមសីលធម៌ ហើយយើងក៏ឃើញផងដែរថា Aristotle តែងណែនាំ យើងឲ្យចេះគិតធ្វើសកម្មភាព ដោយប្រុងប្រយ័ត្ន និងស្របតាមផ្លូវកណ្ដាល។ ដូច្នេះ ជីវិតប្រកបដោយសីលគុណធម៌ជាជីវិតល្អប្រពៃ ដែលរួមផ្សំនិងគតិបណ្ឌិតអនុវត្តន៍ជាក់ស្ដែងផងដែរ។ ទ្រិស្ដីនេះបាន បានជំរុញមនុស្សចេះសម្រេចពិចារ ណាលើកាលៈទេសៈនានា នូវអ្វីដែល ត្រឹមត្រូវមានសប្បុរសធម៌ហើយអ្វីគួរធ្វើនិងអ្វីមិនគួរធ្វើ។ ជីវិតប្រកបដោយការគិតភាវនា ជាមាគ៌ានៃជីវិតមួយ ដែលមានទៅដោយសមត្តភាពខ្ពស់បំផុត ឬប្រសើរ បំផុត។ ព្រោះវត្ថុទាំងឡាយដែលយើងបានយល់ដឹងតាមរយៈចលករនៃបញ្ញារបស់យើង ជាវត្ថុដែលមាន លក្ខណៈល្អប្រពៃឥតខ្ចោះក្នុងចំណោមវត្ថុទាំងឡាយ ដែលយើងអាចយល់ដឹងបាន។ ជីវិតប្រភេទនេះ ខ្ពស់ហួសពីជីវិតមនុស្សធម្មតា ព្រោះវាមិនមែនជាជិវិតមួយដែលរស់នៅតាមបែបសាមញ្ញទេ តែវាមាន ទំនាក់ទំនងទៅនឹងវត្តមាននៃព្រះអាទិទេពហើយធាតុនៃអាទិទេពនេះស្ថិតនៅលើសមត្ថភាពនៃធម្មជាតិ មនុស្ស។ ដូច្នេះ សកម្មភាពរបស់វាស្ថិតនៅខ្ពស់ជាងភាពសកម្មដែលបានបង្ហាញពីធាតុឥតខ្ចោះផ្សេង ទៀត។

កំណត់ៈ  ផ្ដើមចេញពីអត្ថន័យខាងលើនេះ យើងឃើញថាជីវិតដែលប្រកបដោយការគិតភាវនានេះ មានលក្ខណៈខ្ពស់ណាស់សម្រាប់យើងជាមនុស្សសាមញ្ញ។ វគ្គនេះ ក៏បានប្រាប់យើងឲ្យចេះភ្ជាប់ខ្លួនយើង ជាមួយនឹងអាទិទេពផងដែរ ហើយតាមតែអាចធ្វើទៅបាន យើងមិនគួរស្វែងរកតែសកម្មភាពណា ដែលមានទំនាក់ទំនងពិសេស។ ចំពោះលោក Aristotle អះអាងថា យើងមិនត្រូវគិតតែអំពីកិច្ចការរបស់មនុស្ស លោកដោយហេតុថា យើងជាមនុស្សហើយគិតពីអ្វីដែលស្លាប់ដោយហេតុថាយើងស្លាប់នោះទេ។ យើង ត្រូវចេះធ្វើអ្វីគ្រប់យ៉ាងដើម្បីរស់នៅ ស្របតាមអ្វីដែលល្អប្រសើរបំផុតក្នុងខ្លួនរបស់យើង ទោះជាវាមាន ទំហំឬទ្រង់ទ្រាយតូចក៏ដោយ តែវាមានថាមពល និងតម្លៃលើសវត្ថុគ្រប់យ៉ាង។

          VI.     ទ្រឹស្ដីអារីស្តូតស្ដីពីយុត្តិធម៌

បញ្ហាសំខាន់ដែលត្រូវវែកញែកចំពោះយុត្តិធម៌ និង អយុត្តិធម៌គឺថា តើសកម្មភាពបែបណាដែល យើងចង់សំដៅយក? តើអត្ថន័យប្រភេទណាដែលចាត់ទុកជាយុត្តិធម៌? តើអ្វីជាភាពហួសហេតុ ឬជ្រុល និយម រវាងយុត្តិធម៌ទូទៅ និងភាពជាកណ្ដាល?

ក្នុងស្នាដៃរបស់លោកស្ដីពីយុត្តិធម៌ អារីស្តូតបានចាប់ផ្ដើមទទួលស្គាល់នូវអត្ថន័យពីរយ៉ាងរបស់ ពាក្យ Just ដែលអាចមានន័យថា ដែលត្រឹមត្រូវតាមច្បាប់ ឬដែលមានលក្ខណៈត្រឹមត្រូវនិងស្មើភាពគ្នា។ នេះជាអត្ថន័យដែលមានលក្ខណៈជាសកល និង មានលក្ខណៈដោយឡែករបស់ពាក្យ Justice។ អត្ថន័យ ទីមួយ “ដែលត្រឹមត្រូវតាមច្បាប់” មានលក្ខណៈស្មើទៅនឹងការគោរព ឬស្ដាប់បង្គាប់តាមច្បាប់ ច្បាប់ត្រូវ ត្រួតពិនិត្យមើលមនុស្សពេញមួយជីវិតហើយបង្ខំឲ្យប្រតិបត្តិតាមមិនមែនតែលើភាពត្រឹមត្រូវតាមសីលធម៌ ទេ ព្រោះវាមិនអាចធានាបានថា មនុស្សគ្រប់រូបសុទ្ធតែធ្វើសកម្មភាពដើម្បីភាពថ្លៃថ្នូរឡើយ។ ប៉ុន្តែ សកម្ម ភាពទាំងឡាយនឹងមានលក្ខណៈស្របតាមគុណធម៌ប្រសិនបើច្បាប់នៃរដ្ឋណាមួយអនុវត្តន៍បាន មួយផ្នែក ណានោះ។

បើតាមលោកអារីស្តូត យុត្តិធម៌ ក្នុងន័យនេះមានលក្ខណៈស្របនឹងគុណធម៌។ វាបានសំដៅលើ ចារិតលក្ខណៈសង្គមដែលត្រូវអនុវត្តន៍ស្របតាមសីលគុណធម៌។

ក្នុងស្នាដៃស្ដីពីនយោបាយ លោកបាននិយាយយ៉ាងលំអិតពីគំនិតនយោបាយជាងក្នុងស្នាដៃស្ដីពី សីលវិទ្យាហើយលោកបានអះអាងពីភាពត្រឹមត្រូវថា ៖ ច្បាប់មានគោលបំណងស្វែងរកប្រយោជន៍ទូទៅ ជូនពលរដ្ឋ ឬប្រយោជន៍របស់អ្នកកាន់អំណាច ដែលត្រូវកំណត់ដោយយុត្តិធម៌។ ធ្វើរបៀបនេះ គឺដើម្បីឲ្យ យើងអាចយល់បានថា ភាពត្រឹមត្រូវ ឬអ្វីដែលត្រឹមត្រូវពិតជាជួយឲ្យកើតមាន ឬជួយធានាឲ្យមាន សុភមង្គល ឬថាវាជាធាតុផ្សំនៃសុភមង្គលសម្រាប់សហគមន៍នយោបាយ។

អារីស្តូត ក៏ដូចជា ប្លាតុង ដែរសុទ្ធតែបានជឿជាក់យ៉ាងខ្លាំងលើតួនាទីវិជ្ជមាន និង ប្រកបដោយការ ចេះដឹងរបស់រដ្ឋ។ តែអារីស្តូត បានយកចិត្តទុកដាក់ជាពិសេសលើទស្សនៈយុត្តិធម៌ មានលក្ខណៈពិសេស ដោយឡែកប៉ុណ្ណោះ។ មនុស្សដែលមិនត្រឹមត្រូវមិនយុត្តិធម៌ ក្នុងន័យនេះជាមនុស្សដែលយក (ចំណែក) ច្រើនជាងអ្វីដែលជារបស់ខ្លួននូវចំណែកដែលគេត្រូវបាន។ ហើយខ្លួនយកតែចំណែកណាដែលជារបស់ ខ្លួនយ៉ាងពិតប្រាកដ ដោយមិនលួចបន្លំ ឬគំរាមកំហែងយករបស់គេផ្សេងឡើយ។

ពេលណាដែលយុត្តិធម៌មានលក្ខណៈជារដ្ឋ ទំនាក់ទំនងរវាង និងសកម្មភាពត្រឹមត្រូវខុសប្លែកពី ទំនាក់ទំនងនៃលទ្ធភាពមួយ ទៅនឹងសកម្មភាពរបស់វា។គឺជួនកាលអ្វីដែលជាការពិតសម្រាប់វិទ្យាសាស្ត្រ និង សមត្ថភាពគឺមិនពិតនៅក្នុងរដ្ឋឡើយ។ ក្នុងពេលដែលអ្វីមួយ និង លទ្ធភាពតែមួយ ឬវិទ្យាសាស្រ្តមាន លក្ខណៈហាក់បីដូចជា មានអំពើផ្ទុយរដ្ឋមួយដែលមានលក្ខណៈបញ្ច្រាស់ គឺហាក់ដូចជាបញ្ច្រាស់ ឧទាហរណ ដូចជាសុខភាពនាំឲ្យយើង ឬអាចត្រឹមតែធ្វើឲ្យយើងមានសុខភាពល្អ មាំមួន និង អំពើដែល ប្រកបដោយភាពមាំមួនតែប៉ុណ្ណោះ ពុំមែនផ្ទុយពីនេះទេ។ យើងនិយាយថាយើងដើរតាមផ្លូវមួយដែលនាំ ឲ្យមានសុខភាព ប្រសិនបើយើងដើរតាមផ្លូវដែលអ្នកមានសុខភាពល្អមាំមួនបានប្រព្រឹត្ត?

យុត្តិធម៌ដែលមានអត្ថន័យពិសេសដោយឡែក ត្រូវបានបែងចែកជាពីរយ៉ាង គឺ យុត្តិធម៌ក្នុងការ បែងចែក និង យុត្តិធម៌ក្នុងការកែតម្រូវ។

១. យុត្តិធម៌ក្នុងការបែងចែក

ព្រោះតែមនុស្សមិនត្រឹមត្រូវ គឺវាមិនយុត្តិធម៌ ហើយអ្វីដែលមិនយុត្តិធម៌ គឺមិនត្រឹមត្រូវ។ នៅពេល នេះអ្វីដែលជាផ្លូវកណ្ដាលរវាង ខ្លាំងជ្រុល ខ្សោយជ្រុល គឺជាការត្រឹមត្រូវ។ ហេតុនេះអ្វីដែលមិនយុត្តិធម៌ គឺមិនត្រឹមត្រូវ ហើយអ្វីដែលយុត្តិធម៌ គឺអ្វីដែលត្រឹមត្រូវ គឺត្រូវបានមនុស្សគ្រប់រូបឯកភាពយក។

អ្វីដែលត្រឹមត្រូវ ហើយស្មើភាពគ្នានោះគឺកណ្ដាល (Intermediate) អ្វីដែលយុត្តិធម៌ គឺជាប្រភេទ មួយនៃផ្លូវកណ្ដាល។ ហេតុនេះដែលស្មើភាព គឺយ៉ាងហើចណាស់ពាក់ព័ន្ធទៅនឹងវត្ថុពីរស្មើគ្នា។ វាជា កណ្ដាលនូវអ្វីដែលច្រើននិងតិច។ ជាទូទៅ អ្វីដែលស្មើភាពពាក់ព័ន្ធទៅនឹងរបស់ពីរ ព្រមទាំងមនុស្សពីរនា ក់។ ដូច្នេះអ្វីដែលយុត្តិធម៌ក្នុងការបែងចែក គឺទាក់ទងទៅនឹងវត្ថុបួនយ៉ាងគឺ មនុស្សពីរនាក់ និងវត្ថុពីរដែល ត្រូវបែងចែក។ ហើយអ្វីដែលស្មើគ្នា គឺពាក់ព័ន្ធនឹងរបស់ពីរ។

មនុស្សក៏ដូចវត្ថុដែរ ភាពស្មើគ្នាចំពោះមនុស្សប្រសិនបើទំនាក់ទំនងមិនស្មើគ្នា ពួកគេនឹងទទួល បានអ្វីដែលមិនស្មើគ្នា។

២. យុត្តិធម៌ក្នុងការកែតម្រូវ

វាមានលក្ខណៈខុសគ្នាទៅនឹងយុត្តិធម៌ក្នុងការបែងចែក។ វិធីសាស្ត្រផ្សេងទៀតនៃយុត្តិធម៌ គឺការ កែតម្រូវមានមុខជំនួញ ទាំងស្ម័គ្រចិត្ត និងមិនស្ម័គ្រចិត្ត ហើយយុត្តិធម៌ពេលនេះខុសពីលក្ខណៈមុន ដោយតាមរូបភាពផ្សេងគ្នា។ សម្រាប់អ្វីដែលត្រឹមត្រូវ ក្នុងការបែងចែកទ្រព្យរួម ជានិច្ចកាលតែងតែសក្ដិ សមទៅនឹងសមាមាត្រដូច អត្ថាធិប្បាយខាងលើ។

យុត្តិធម៌ក្នុងការកែតម្រូវ ជាយុត្តិធម៌មួយបែបទាក់ទងទៅនឹងការជួសជុល ការខូចខាតដែលបានកើត ឡើងក្នុងទំនាក់ទមនងរវាងមនុស្ស និង មនុស្ស។

មិនចំពោះថា ទាំងអ្នកទទួលរងរបួស ឬអ្នកលួចរបស់ពីអ្នកណាម្នាក់ឡើយ និងសម្លាប់ឬនរណា ម្នាក់ត្រូវបានសម្លាប់។ អំពើទាំងនេះនឹងត្រូវតបស្នងវិញ ដោយការបង់ប្រាក់ជាសំណង ឬក៏ជាប់ព័ន្ធនាគារ ហើយការសងជាប្រាក់ ឬជាប់ព័ន្ធនាគារគឺត្រូវសមាមាត្រទៅនឹងទង្វើរបស់ខ្លួន។

                VII.     ទស្សនៈទស្សនៈអារីស្តូតស្ដីពីនរវិទ្យា និង សង្គមវិទ្យា

កុមារតូចម្នាក់ប្រៀបដូចជាគ្រាប់ពូជរុក្ខជាតិមួយគ្រាប់មានមកជាប់ ជាមួយនូវសមត្ថភាពនានា ដើម្បីអាចយល់ដឹងបាន។ ប៉ុន្តែមនុស្សមិន (ដុះលូតលាស់) ដូចរុក្ខជាតិទេ។ មនុស្សរស់នៅក្នុងឋានៈជា សត្វមានវិចារណៈញ្ញាណ។ ពួកគេអាចខ្វះការយល់ដឹង ពីសមត្ថភាពដ៏ប្រសើររបស់ពូកគេដោយខ្លួន ឯងផ្ទាល់ ចំណែកឯគ្រាប់រុក្ខជាតិវិញ មិនអាចទេ។ ហេតុនេះ មនុស្សបានអភិវឌ្ឍន៍មុខវិជ្ជាប្រតិបត្តិ សីលវិជ្ជានិងនយោបាយដើម្បីជួយពួកគេរៀបចំ និង គ្រប់គ្រងជីវិតរបស់ពួកគេក្នុងការប៉ុនប៉ងដើម្បី សម្រេចបានសមត្ថភាពរបស់មនុស្សឲ្យបានល្អប្រសើរបំផុត។

ដោយយោងទៅតាមអារីស្តូត ជាទូទៅ សមត្ថភាពដ៏ប្រសើរបំផុតរបស់មនុស្ស មានទំនាក់ទំនងទៅ នឹង (ព្រលឹង) វិចារណៈញ្ញាណរបស់មនុស្សតែមួយគត់ ៖ ជីវិតប្រកបដោយវិចារណៈញ្ញាណគឺជាគោលដៅ សកលសម្រាប់មនុស្សទាំងអស់ ប៉ុន្តែគោលដៅរបស់យើង គឺត្រូវយល់ដឹងពីសមត្ថភាពដ៏ប្រសើរ របស់ យើងនៅក្នុងសង្គមដែលយើងកំពុងរស់នៅនោះ គឺថា ស្វែងរករចនាបថ របស់យើង នៅក្នុងសហគមន៍ ជាទីតាំងដែលយើងអាចដឹងពីសមត្ថភាពផ្ទាល់ខ្លួនរបស់យើងបានល្អប្រសើរ។ នេះគឺជាគុណធម៌ ។

ទ្រឹស្ដីអារីស្តូតបានសង្កត់ធ្ងន់ទៅលើន័យនេះថា “មនុស្សគឺជាសត្វដែលជាធ្វើនយោបាយ” គឺមាន ន័យថា មនុស្សចេះគ្រប់គ្រង ចេះរៀបចំ ដំណើរការប្រព្រឹត្តទៅដើម្បីឈានទៅរកការអភិវឌ្ឍន៍។

ឯបញ្ហាសង្គមវិជ្ជា អារីស្តូតបានស្នើរឡើងថា មនុស្សត្រូវការធ្វើការពិសោធន៍ដំណាក់កាល វឌ្ឍនភាពក្នុងសង្គមនីយកម្ម ដើម្បីបំពេញនូវសមត្ថភាពដ៏ប្រសើរបំផុតរបស់ពួកគេ ៖ មនុស្សម្នាក់ត្រូវតែ អភិវឌ្ឍខ្លួនឆ្លងកាត់តាមរយៈគ្រួសារ ភូមិគ្រិះ និងចុងក្រោយតាមរយៈបុរី-រដ្ឋរបស់ខ្លួនដើម្បីក្លាយទៅជា មនុស្សដែលមានការអភិវឌ្ឍពេញលេញ។

បញ្ហានេះ អារីស្តូត មានទ្រឹស្ដីមួយថា រដ្ឋកកើតឡើង ដោយមនុស្សម្នាក់ប្រមូលផ្ដុំបានជាគ្រួសារ គ្រួសារប្រមូលផ្ដុំបានជាភូមិគ្រិះ ភូមិគ្រិះប្រមូលផ្ដុំបានជាបុរី-រដ្ឋ។

                  VIII.     ទស្សនះអារីស្តូតស្តីពីទ្រឹស្តីភាវះនិងទ្រឹស្តីពុទ្ធិ

ទ្រឹស្តីទស្សនះវិជ្ជានានាស្តីពីទម្រង់ជាមូលដ្ឋាននៃអត្ថិភាពដូចជា ទ្រឹស្តីគំនិត ទ្រឹស្តីពីសារធាតុ ទ្រឹស្តីគុណភាព ត្រូវបានគេហៅថា ទ្រឹស្តីភាវះ ។ ទ្រឹស្តី ទស្សនះវិជ្ចានានាស្តីពីទម្រង់ជាមូលដ្ឋាននៃពុទ្ធិត្រូវបានគេហៅថា ទ្រឹស្តីពុទ្ធិ ។ ចំពោះអារីស្តូត ជំហានដំបូងនៅក្នុងមាគា៏ឆ្ពោះ ទៅកាន់ពុទ្ធិ គឺយើងត្រូវពិសោធដោយទ្បែកផ្សេងៗតាមរយះអង្គវិញ្ញាណទាំងទ្បាយរបស់យើង ។

ឧទាហរណ៏សេះជាប្រភេទមួយ ។ យើងមានពុទ្ធិកំរិតខ្ពស់ គឺនៅពេលយើងមាននិយមន័យមួយស្តីពី គុណភាពជាសារវន្ត័នៃប្រភេទមួយ នៃពុថ្ធិរបស់យើងមិនអាចផ្លាស់ប្ថូរបាន ។ ដូច្នេះ អារីស្ទូត ចាត់ទុកពុទ្ធិ ជាអភិក្រមមួយដែលប្រែទីតាំងពីបទពិសោធន៏ដោយអង្គវិញ្ញាណទៅជាការយល់ដឹងជាតិនិងថា ជាអភិក្រមនៃការធ្វើអរូបីកម្មនៅក្នុងការតម្រង់ទិសទៅរកននិយមន័យអំពីអ្វី មួយដែលសំខាន់ ហើយចាំបាច់ និងសាកល ។ ទោះបីជាយ៉ាងណាក៏ដោយក៏ អារីស្តូត អះអាងថា វាជាវត្ថុដោយទ្បែក ជាសាធាតុដែលមានអត្តិភាពឋករាជា ។

យើងនិងត្រទ្បប់ទៅរកទម្រង់នៃពុទ្ធិទាំងនេះ នៅពេលក្រោយ ប៉ុន្តែ ជាបឋមយើង នឹងចាប់ផ្តើមក្រទ្បេកមើលដោយយកចិត្តទុកដាក់ទៅលើកាយលដឹងសាជាតិ ដែលអារីស្តូតដែលកំពុងស្វែងរក ។ គឺមិនមែនគ្រាន់ដែលយលដឹងលើនិយមន័យនៃប្រភេទមួយប៉ុន្ណោះ ដើម្បីយល់ពីបាតុភូតមួយ នឹងយល់ដឹងពីបុព្វហេតុ នានារបស់អារីស្តូតមានទំនោរ ទៅរកការយល់ដឹងទូលំទូលាយដែលផ្អែកលើគុណភាំពមូលដ្ឋានទាំងទ្បាយក្នុងវត្តុទាំងអស់ ហើយ ធ្វើឲ្យមានការប្រព្រត្តិទ្បើងក្នុងទ្រឹស្តីភាវះវិទ្យារបស់ របស់អារីស្តូត មានដូចខាងក្រោមៈ

§      សារធាតុ

§      ទម្រង់ នឹងរូបធាតុ

§      បុព្វហេតុ៤យ៉ាង

§      តថភាព សក្កានុភាព ការប្រែប្រួល

§      ទេវវិទ្យា

លើសពីនេះទៅទៀត ការពីភាក្សាមានលក្ខណះស្វាហាប់ខ្លាំងក្លា នៅពេលាវាកើតមាន ទ្បើងនូវតមនាក់ទំនងដែរ នឹងបុព្វហេតុចុងក្រោយ ។ នៅក្នុងអំទ្បុងមុនសម័យ អ្នកគិតេជា ច្រើនបានបដិសេធចើលគោលការណ៏ ដែលមានេជំន្បើថារាល់វត្តុនឹងរាល់ព្រិត្តិការណធម្មជាតិទាំងអស់ សមម្រាប់គោលបំណងដោយទ្បែកមួយ ។ នៅក្នុងសម័យទំនើប ដែលមានការពិភាគក្សាដេញដោល នៅក្នុងវិទ្យាសាស្រ្តសង្គមនឹង សង្គមសាស្រ្ត ។

យើងបានពន្យល់នុវគោលការណ៏ បូនយ៉ាងនៅទីនេះដោយ មានឧទាហរណ៏ទាញចេញ ពីពិភពសិប្បករ ឬ         ជាងហត្តករ ។ នេះស្ថិតនៅក្នុងការរក្សានូវគំនិតរបស់អារីស្តូត ។ ជារ្បើយៗ ការឆ្លុះបញ្ចាំងរបស់គាត់ផ្អែកទៅលើអភីក្រម រឺដំណើឆ្នៅដែលបានរកឃើញនៅក្នុងអជីវកផ្សេងៗ ។ ប៉ុន្តែនៅគណះពេលដែលគាត់បានប្រើប្រាស់ជីវិទ្យា ជាចំនុចសំអាង ជាភស្ថុតាងផងដែរ ។ ជាគោលការណ៏បុព្វហេតុទាំងបូន អនុវត្តចំពោះគ្រប់វត្តុទាំងអស់ ។ នៅពេលដែលវាក្លាយជាអ្វីដែលមានជីវិតដែលកើតទ្បើងដោយខ្លួនវាជាថ្មីម្តងទៀតចុងក្រោយ និងជាបុព្វហេតុដើមមាននៅក្នុងវត្តុទាំងនេះដោយខ្លួនវា ។

                    IX.     ទស្សនះអារីស្តូតស្តីពីបរីស្ថានវិទ្យា

ជារ្បើងធម្មតារបស់អារីស្តូត ដែលជារ្បើយៗការចាប់ផ្តើមរបស់គាត់គឺធម្មជាតិ ដែលមានជីវិត ហើយមិនមែនធម្មជាអសេរីរាង្គ ។ នៅទីនេះយើងអាចជជែកបិភាក្សាអំពី ជំរើសមួយរវាងគំរូរពីនែការ   ពន្យល់ៈ

v  គំរូរទី១ ប្រកាន់យកបញ្ញតិនានារបស់វាចេញមកពីវិស័យជីវសាស្រ្ត

v  គំរូរទី២ ការប្រកាន់យកនូវបញ្ញាតិនានារបស់វាចេញមកពីវត្ថុអសរីរាង្គ ។

យើងអាចនិយាយបានថាអារីស្ថូតព្យាយាមពន្យល់ អ្វីៗទាំងអស់ដោយប្រើបប្រភេទស័ព្ទសរីរាង្គ ពោលគឺគំរូសរីរាង្គដែលមានជីវិត បន្ទាប់មក អារីស្ថូតអះអាងថាវត្តុទាំងអស់ដែលរូមមានថ្មនិងខ្យល់ យើងក៏អាចនិយាយបានផងដែរថា អារីស្តូតប្រើប្រាស់ នូវបញ្ញតិស្តីពីសកម្មភាំពចាប់ផ្តើមរបស់គេដែលផ្ទុយទៅនិង ដេម៉ុគ្រីត ។ព្រឹត្តការណ៏មួយគឺជាអ្វីៗដែលកើតមានទ្បើងនៅក្នុងធម្មជាតិដែលយើងធ្វើការពិនិត្យតាមរយះ ការសិក្សាហើយចាកន្លេងដែលធ្វើឲ្យកើតមានត្បើងនូវច្បាប់សមហេតុធម័  ។       សក្មភាពមួយ គឺជាបាតុភូតសង្គមមូយដែលធ្វើសកម្មភាព ដោយចេតនា ពោលគឺជាមនុស្សម្នាក់ដែលស្ថិតក្នុង នៃនេះ ឬន៏យផ្សេងគឺមានការយល់ដឹងនូវអ្វីដែលគាត់ កំពុងតែធ្វើ ដែលឈ្ពស់ទៅរកគៅលដៅ ។ ម្យ់ាងវិញទៀតទស្សនះវិទ្យូនានា ដូជាដេម៉ូគ្រីត ដែលចាប់ដោយព្រឹត្តការណ៏ នានាមានការលំបាកក្នុងការពន្យល់ចំពោះបាតុភូតសង្គម ដែលមានទំនាក់ទំនង ទៅនឹងសកម្មភាពចេតនា ៕ អារីស្តូតគិតថា ធាតុជាមូលដ្ឋានដូចជាដី ភ្លឹង ទឹកខ្យល់ ហើយនឹងគំនិតនានាដូចជាទ្បើងនឹងចុះ ។ល។

យើងមិនអាចយល់ដឹងពីទំហំបរិស្ថានវីទ្យា តាមរយះការបន្ថែមអាតូមនិយមបែបមេកានិច ជាមួយប្រភេទសព្ទ័អត្តនោម័តដូចជា តម្លែរបស់មនុស្សនិងបទពិសោធន៏ស្តិពីគុណភាពដែលនោះអោយមានការពាក់ពន្ធ័ទៅនឹងការប្រែប្រួល ។

សេចក្តីអាសន្និដ្ឋាន

តាមការសន្ធិដ្ឋានខាងលើនេះ យើអាចទាញយកសេចក្តីរូមបានថា លោក អារីស្តូតគឺ ជាទស្សនះវិទូពិភពលោកដែលបានបង្កើតទ្រឹស្តីជាច្រើនដំបុង ដូជានយោបាយ ធម្មជាតិសង្គមមនុស្ស។ល។ ទ្រឹស្តីទាំង នោះបានអភិវឌ្ឍបន្តិចម្តងៗ ជាក់ស្តែងនៅក្នុងពិភពលោកនាពេលបច្ចប្បន្ន នេះផងដែរ ។ទោះបីទស្សនះរបស់លោកត្រូវ បានបង្កើតទ្បើងក្នុងអតីតភាព ដែលជាលទ្ធិផលចុងក្រោយត្រូវបានរីកសាយ ពេញទ្វីបអ៊ីរ៉ុប ។ ទស្សនះរបស់លោកភាគច្រើនឈរ លើចំនុចកណ្តាលអព្យាក្រឹតភាព ម្យាំងវិញទៀតចំពោះការវិភាគ ទៅលើចំពោះលោកគឺជាកំនិតមួយដែលអាចជួយអោយ មនុស្សស្វែងយល់ពីអ្វីនានា និងភាពទូលំទូលាយ និងទទួលបានលទ្ធផលល្អដែលមានអត្តប្រយោជន៏ផងដែរ ពោល គឺលោកបានបង្ហាញពីលក្ខណះរបស់រដ្ឋឲយមានលក្ខណះល្អប្រសើរ ។

សរុបសេចក្តីមកតាមទស្សនះរបស់លោកពិតជាមានដម្លៃ ដែលមិនអាចកាត់ថ្លែបានទ្បាយ ដែលមានអត្តប្រយោជន៏ដល់មនុស្សជាតិ ទាំងអ្នកដឹកនាំក្តិ ក៏ដូជាប្រជាជនក្តី។ ដូចនេះប្រជាជនទាំងអស់នឹងអ្នកដឹងនាំគួរគប្បីយកទស្សនះរបស់លោកអារីស្តូតយកមកវិចារណា និងអនុវត្តអោយមាន  លក្ខណះល្អប្រសើរ ។

ឯកសារយោង 

•  ប្រវត្តិគំនិត នយោបាយ , អ៊ុន សកក្កដា ,Rule
• ទស្សនៈវិជ្ជាពិភពលោក , កែវ សំណាង ,២០០៧
• ប្រវត្តិគំនិត នយោបាយ , ឈុន ណារ៉េត,Rule
• ទស្សនៈវិជ្ជានយោបាយ , អ៊ី រតនា
• និង ឯកសារនៃសកលវិទ្យាល័យភូមិន្ទនីតិសាស្ត្រ និងវិទ្យាសាស្ត្រសេដ្ឋកិច្ចផ្សេងៗ ទៀត