ដំណើការនៃនីតិវិធីទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់

សេចក្តីផ្តើម

ជាទូទៅនីតិវិធីត្រៀម គឺជាដំណាក់កាលដើមមួយនៃនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ដែលធ្វើឡើងដើម្បីផ្តល់        ឱកាសដល់តុលាការក្នុងការរៀបចំនូវសេចក្តីអះអាងរបស់ភាគីដើម្បីបំភ្លឺនូវចំណុចវិវាទនៃរឿងក្តី ដែលគូភាគីមិនយល់ស្របគ្នា និងរៀបចំភស្តុតាងដែលទាក់ទងទៅនឹងចំណុចវិវាទនៃរឿងក្តីនោះ ដើម្បីអាចធ្វើការវិនិច្ឆ័យរឿងក្តីនៅក្នុងនីតិវិធីនៃការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ឲ្យបានល្អិតល្អន់។ លើសពីនេះទៅទៀត​ ចំពោះនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផល គឺជានីតិវិធីនៃការត្រៀមរៀបចំសម្រាប់ការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ ដើម្បីលើកកម្ពស់ និងសម្រួលដល់ការជម្រះក្តីនៅក្នុងការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់។  នីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផលមានគោលបំណងធ្វើការបំភ្លឺអំពីចំណុចវិវាទរវាងគូភាគី ដោយរៀបចំជាមុននូវសេចក្តីអះអាងរបស់ភាគី និងធ្វើការរៀបចំនូវភស្តុតាងពាក់ព័ទ្ធនឹងចំណុចវិវាទដែលត្រូវធ្វើការត្រួត   ពិនិត្យ។ នៅក្នុងការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ ភាគីនីមួយៗតែងតែតវ៉ាចំពោះការលើកឡើងនូវអង្គហេតុទាំងអស់របស់ភាគីម្ខាងទៀត ហើយតែងតែព្យាយាមដាក់ភស្តុតាងទាំងឡាយណាដែលខ្លួនគិតថាមានប្រយោជន៍ នឹងធ្វើឲ្យមានការលំបាកក្នុងការស្វែងរកការពិត។ នីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផលត្រូវធ្វើឡើងនៅកាលបរិច្ឆេទដែលភាគីទាំងសងខាងអាចចូលរួមបាន ហើយនីតិវិធីនេះពុំចាំបាច់បើកជាសាធារណៈនោះទេ។ នីតិវិធីត្រៀមនេះ មិនសំដៅដល់តុលាការ ទទួលបន្ទុកធ្វើការស៊ើបសួរដោយសកម្មទៅលើបណ្តឹងនោះឡើយ គឺត្រូវតែតម្រូវឲ្យមានគូភាគីបំភ្លឺចំណុចវិវាទរបស់ខ្លួនដែលបានលើកឡើង មិនស្របគ្នាតែប៉ុណ្ណោះ និងធ្វើកិច្ចការត្រៀមមួយចំនួន ដូចជាការត្រៀមដាក់មធ្យោបាយតទល់ ឬការពារខ្លួន។ នៅក្នុងការអនុវត្តបច្ចុប្បន្ន នីតិវិធីនៃការស៊ើបអង្កេតអនុញ្ញាតឲ្យមានការស៊ើបសួរទៅលើសាក្សី ឬទៅលើភាគីទាំងពីរ ហើយលទ្ធផលនៃការសាកសួរនោះត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាមូលដ្ឋាន នៃការសម្រេចសេចក្តីនាពេលសវនាការខាងមុខ។ ក៏ប៉ុន្តែទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ នីតិវិធីថ្មីគឺមិនអនុញ្ញាតឲ្យមានការសាកសួរទៅលើសាក្សី និងលើគូភាគីឡើយ នៅក្នុងនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផល។ យ៉ាងណាមិញ​តុលាការអាចចេញដីកាសម្រេចដែលទាក់ទងនឹង​ការស្នើសុំឲ្យពិនិត្យភស្តុតាង និងអាចពិនិត្យភស្តុតាងជាឯកសារបាន។ ចំណុចនេះចង់បញ្ជាក់ថាតុលាការមិនអាចធ្វើការសាកសួរទៅលើភស្តុតាងថាដើម្បីរៀបចំណុចវិវាទនៃរឿងក្តីឲ្យបានត្រឹមត្រូវភាគច្រើនគេត្រូវការភស្តុតាងជាឯកសារ ហេតុដូច្នេះហើយបានជាគេអនុញ្ញាតឲ្យតុលាការពិនិត្យភស្តុតាងជាឯកសារនៅក្នុងកម្រិតចាំបាច់ដើម្បីរៀបចំចំណុចវិវាទនៃរឿងក្តីប៉ណ្ណោះ។ នីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផលមានគោលដៅផ្តោតយ៉ាងសំខាន់ផងដែរ គឺឲ្យតុលាការទទួលបាននូវព័ត៌មានទាក់ទងនឹងចំណុចមួយចំនួនដូចជា ថាតើភាគីអះអាងពីអ្វីខ្លះ ថាតើទទួលស្គាល់ចំណុចណាខ្លះ ថាតើបដិសេធចំណុចណាខ្លះ។

ជាគោលការណ៍ តុលាការត្រូវធ្វើការផ្សះផ្សាជាលើកដំបូងសិន នៅក្នុងនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ទាញហេតុផល។  ទោះបីជាបញ្ញត្តិនៃក្រមរដ្ឋប្បវេណីនេះ បានតម្រូវឲ្យតុលាការត្រូវតែធ្វើការសាកល្បងក្នុងការផ្សះផ្សាគូភាគីទំនាស់ក៏ពិតមែន ក៏ប៉ុន្តែការដែលតុលាការសម្រេចចិត្តថានឹងត្រូវផ្សះផ្សា​ ឬ/និងមិនត្រូវផ្សះផ្សានោះ គឺអាស្រ័យទៅលើស្ថានភាព និងគោលបំណងរបស់គូភាគីនៃរឿងក្តីនីមួយៗ សម្រាប់ឲ្យតុលាការធ្វើការពិចារណាយកធ្វើជាមូលដ្ឋានក្នុងការសម្រេចចិត្តសាកល្បងធ្វើការផ្សះផ្សា ឬមិនត្រូវផ្សះផ្សាវិវាទនោះ។ ក្នុងករណីដែលអនុញ្ញាតឲ្យធ្វើបែបនេះ ពីព្រោះថាបើសិនណាតុលាការសម្រេចចិត្តសាកល្បងធ្វើការផ្សះផ្សា ហើយមិនបានសម្រេចនៅខណៈនោះក៏ដោយ ក៏នៅតែអាចសាកល្បងធ្វើការផ្សះផ្សាម្តងទៀតបានដែរ នៅក្នុងក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណីបានបញ្ញត្តិយ៉ាងច្បាស់ថាតុលាការអាចសាកល្បងធ្វើការផ្សះផ្សាម្តងទៀតបានដែរ នៅក្នុងក្រមនីតិវិធីរដ្ឋវេប្បវេណី បានបញ្ញត្តិយ៉ាងច្បាស់ថា តុលាការអាច​សាកល្បងធ្វើការផ្សះផ្សាបានទោះបីបណ្តឹងនោះស្ថិតក្នុងដំណាក់កាលណាក៏ដោយ។ បើប្រៀបធៀបទៅនឹងនីតិវិធីដែលតុលាការកម្ពុជាបានអនុវត្តកន្លងមកនោះមានបញ្ញត្តិស្តីពីគោលការណ៍ដែលត្រូវធ្វើការផ្សះផ្សាជាមុនដាច់ខាត ។ ដើម្បីឲ្យការផ្សះផ្សាទទួលបាននូវលទ្ធផលល្អ ចៅក្រមអាចប្រើប្រាស់នូវវិធីសាស្រ្តសមរម្យផ្សេងៗ របស់ខ្លួនបានតាមឆន្ទានុសិទ្ធិមានដូចជា តុលាការអាចស្នើឲ្យភាគីម្ខាងចេញទៅក្រៅបន្ទប់នៅខណៈពេលដែលតុលាការព្យាយាមបញ្ចុះបញ្ចូលភាគីម្ខាងទៀត ទោះបីជាយ៉ាងណាក៏ដោយចំពោះការសម្រេចចិត្តឲ្យភាគីម្ខាងចេញក្រៅបន្ទប់ មិនអាចឲ្យភាគីម្ខាងនោះមានកើតមន្ទិលសង្ស័យថាតុលាការមានភាពលំអៀង។ ដូច្នេះដើម្បីចៀសវាងនូវបញ្ហានេះជាការប្រសើរបំផុតនោះ តុលាការតម្រូវឲ្យមានការយល់ព្រមពីគូភាគីជាមុនសិន។ សម្រាប់កាលបរិច្ឆេទនៃនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផល ត្រូវបានតុលាការធ្វើការកំណត់ដែលមានរយៈពេលចំនួន(៣០ថ្ងៃ) បន្ទាប់ពីពាក្យបណ្តឹងបានដាក់ចូលទៅតុលាការ។ លើសពីនេះទៅទៀត នៅពេលបញ្ចប់នីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផល ដោយបានបញ្ចប់នូវការរៀបចំចំណុចវិវាទនៃរឿងក្តី និងភស្តុតាងហើយនោះតុលាការត្រូវធ្វើការបញ្ជាក់ជាមួយភាគីទាំងសងខាងអំពីលទ្ធផលនៃការរៀបចំនេះ ដើម្បីឲ្យមានឯកភាពគ្នា ព្រមទាំងអង្គហេតុដែលត្រូវបំភ្លឺដើម្បីត្រៀមធ្វើការពិនិត្យលើភស្តុតាងឲ្យបានល្អិតល្អន់ នៅពេលធ្វើការត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់នាខណៈពេលខាងមុខ។ មិនត្រឹមតែប៉ុណ្ណោះទេនៅកាលបរិច្ឆេទនៃនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផល តុលាការអាចចេញដីកាសម្រេចដែលទាក់ទងនឹងការស្នើសុំឲ្យពិនិត្យភស្តុតាង ឬដីកាសម្រេចផ្សេងៗ ទៀតដែលអាចសម្រេចបានក្រៅពីកាលបរិច្ឆេទនៃការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ និងអាចពិនិត្យភស្តុតាងជាឯកសារ ដោយមានកម្រិតចាំបាច់ដើម្បីរៀបចំចំណុចវិវាទនៃរឿងក្តី និងភស្តុតាង។ តាមធម្មតាចំពោះការពិនិត្យភស្តុតាងត្រូវធ្វើឡើងក្នុងនីតិវិធីនៃការទាញហេតុផលផ្ទាល់មាត់ ដែលត្រូវធ្វើជាសាធារណៈ ក៏ប៉ុន្តែការពិនិត្យភស្តុតាងជាឯកសារ ត្រូវធ្វើឡើងដោយការអានឯកសារនោះដោយចៅក្រម ហេតុដូចនេះហើយបើសិនជាប្រៀបធៀបទៅនឹងការសាកសួរសាក្សីជាដើមមិនសូវមានទំនាក់ទំនងខ្លាំងនឹងគោលការណ៍បើកជាសាធារណៈទេ ម៉្យាងវិញទៀតនោះ ដើម្បីរៀបចំចំណុចវិវាទនៃរឿងក្តីឲ្យបានត្រឹមត្រូវ។ ចំពោះដីកាសម្រេចនេះ​ តុលាការអាចចេញនូវដំណាក់កាលមួយដែលអង្គហេតុត្រូវបានបំភ្លឺបញ្ជាក់ ​និងភាពចាំបាច់នៃការស្នើសុំឲ្យមានការសាកសួរលើសាក្សីត្រូវបានគេបញ្ជាក់។​ ភាគីដែលស្នើសុំឲ្យមានការសាកសួរទៅលើសាក្សីត្រូវភ្ជាប់ជាមួយឯកសារដែលកំណត់អំពីចំណុចដែលត្រូវសួរ។ ចំពោះចំណុចសំខាន់ដែលត្រូវប្រាប់ទៅភាគីអំពីការប៉ាន់ប្រមាណលើពេលវេលាចាំបាច់នៃការពិនិត្យលើភស្តុតាងនិងសាក្សីនោះ។ តួយ៉ាងនៅក្រោយពេលដែលការបញ្ចប់​នីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផលហើយនោះ ភាគីនីមួយៗ មិនអាចដាក់មធ្យោបាយតទល់ ឬ ការការពារខ្លួនបានតទៅទៀតទេពីព្រោះមានន័យថា វាប្រៀបដូចជាការបញ្ចប់នីតិវិធីអញ្ចឹងដែរ។ ដូច្នេះតុលាការត្រូវធ្វើការបញ្ជាក់ដោយប្រុងប្រយ័ត្នទៅភាគីថា​តើបានដាក់នូវមធ្យោបាយតទល់ ឬការពារសមរម្យដើម្បីស្នើសុំឲ្យមានការបញ្ជាក់នូវអង្គហេតុណាមួយ ឬភាពមិនច្បាស់លាស់នៃផ្នែកគតិយុត្តិ ឬសុំឲ្យភាគីដាក់នូវមធ្យោបាយតទល់ ឬការពារខ្លួន។ ជាចុងក្រោយនេះនៅពេលដែលនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផល បានចប់សព្វគ្រប់អស់ហើយនោះ តុលាការត្រូវធ្វើកាលបរិច្ឆេទដើម្បីធ្វើការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ ហើយត្រូវកោះហៅគូភាគីឲ្យមកចូលរួម។

ដូចដែរបានរៀបរាប់ខាងលើមកហើយនោះ ឃើញថាបញ្ហាក៏ដូចជាចម្ងល់មួយចំនួនត្រូវបានគេលើកឡើងថាតើអ្វីទៅជាការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ ធ្វើក្នុងគោលបំណងអ្វី ហើយមានភាពចាំបាច់យ៉ាងដូចម្តេច ថាតើនីតិវិធីទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់មានដំណើការយ៉ាងដូចម្តេច ហើយការបញ្ចប់នីតិវិធីនៃការទាញហេតុផលផ្ទាល់មាត់នេះយ៉ាងណាវិញ ។ ដូចដើម្បីឲ្យកាន់តែលំអិតជាងនេះទៅទៀតគប្បីធ្វើការបកស្រាយទៅតាមដំណាក់កាលនីមួយៗដូចតទៅ៖

ជំពូកទី១   ៖ សញ្ញាណទូទៅនៃការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់

ជំពូកទី២   ៖ ដំណើការនៃនៃនីតិវិធីទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់

ជំពូកទី៣   ៖ ការធ្វើកំណត់ហេតុស្តីពីការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់

ជំពូកទី៤   ៖ ការបញ្ចប់នីតិវិធីនៃការទាញហេតុផលផ្ទាល់មាត់

ដូច្នេះសូមធ្វើការបកស្រាយយ៉ាងលំអិតដូចតទៅនេះ៖

ជំពូកទី១

សញ្ញាណទូទៅនៃការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់

          ១.១.ដំណើការទូទៅនៃការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់

ជាគោលការណ៍ដើម្បីធ្វើការចេញសាលក្រមទៅលើបណ្តឹងណាមួយ ​តុលាការចាំបាច់ត្រូវតែឆ្លងកាត់នូវដំណាក់កាត់នូវដំណាក់កាលទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ ដើម្បីឲ្យភាគីធ្វើការអះអាងដោយផ្ទាល់ដោយគោរពនូវគោលការណ៍ចំពោះមុខ និងសវនាការជាសាធារណៈក្នុងនីតិវិធីនៃការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់នេះ[1]។

ជាការពិតណាស់ ភាគីត្រូវទទួលឱកាសញ្ចេញមតិរបស់ខ្លួន អំពីចំណុចដែលនឹងវិនិច្ឆ័យដោយ តុលាការនៅក្នុងបណ្តឹង ហើយឆ្លើយតបនឹងមតិដែលថ្លែងដោយភាគីម្ខាងទៀតមុនពេលដែលតុលាការសម្រេចសេចក្តី។ ដូច្នេះភាគីនៃបណ្តឹងមានសិទ្ធិទាមទារឲ្យមានឱកាសបញ្ចេញមតិរបស់ខ្លួន និងឆ្លើយតបនឹងមតិដែលថ្លែងដោយភាគីម្ខាងទៀត។ ការធានាសិទ្ធិទាមទារឲ្យសាកសួរ ជាគោលការណ៍មូលដ្ឋានមួយនៃប្រព័ន្ធនីតិវិធីបណ្តឹងនៅក្នុងនីតិរដ្ឋប្រ​ជាធិបតេយ្យសម័យទំនើប។ ដើម្បីធានាឲ្យមានប្រសិទ្ធិភាពនូវសិទ្ធិទាមទារឲ្យសាកសួរគូភាគីមានវត្តមាននៅកាលបរិច្ឆេទនីមួយៗ​ និងចំពោះមុខទៅវិញទៅមក។ រួចកាលដែលតុលាការកោះហៅភាគីតែម្ខាង និងសួរមតិយោបល់នៅកាលបរិច្ឆេទ និងទីកន្លែងដែលភាគីម្ខាងទៀតដែល   អវត្តមាននោះនឹងនាំឲ្យមានភាពលំអៀងក្នុងការវិនិច្ឆ័យ។​ ហេតុដូច្នេះទោះបីជាក្នុងករណីណាក៏ដោយ តុលាការត្រូវគោរពគោលការណ៍ចំពោះមុខ។

នៅក្នុងនីតិវិធីនៃការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ ភាគីត្រូវធ្វើសេចក្តីថ្លែងការណ៍អំពីលទ្ធផលនៃនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផល។ ជាគោលការណ៍ទោះបីជាការអះអាងអង្គហេតុរបស់ភាគីក្តីការរៀបចំចំណុចវិវាទក្តី និងការពិនិត្យភស្តុតាងជាឯកសារក្តី គេតម្រូវធ្វើ​នៅក្នុងនីតិវិធីនៃការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ ប៉ុន្តែដើម្បីឲ្យនីតិវិធីមានភាពងាយស្រួលទើបចំណុចទាំងបីនេះ គេធ្វើនៅក្នុងនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផលឲ្យហើយ បន្ទាប់មកឈានមកដល់ដំណាក់កាលនៃការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ គេគ្រាន់តែធ្វើសេចក្តីថ្លែងការណ៍អំពីលទ្ធផលនៃនីតិវិធីត្រៀមនោះ វាជាការគ្រប់គ្រាន់ហើយដើម្បីឲ្យគេចាត់ទុកថាការងារទាក់ទងទាំងបីចំណុចខាងលើនេះ បានធ្វើនៅក្នុងកាលបរិច្ឆេទនៃការទាញហេតុផលផ្ទាល់មាត់ផងដែរ ទោះបីជាមិនបានធ្វើម្តងទៀត នៅកាលបរិច្ឆេទនៃការទាញហេតុផលផ្ទាល់មាត់ក៏ដោយ។ ដូច្នេះដើម្បីកុំឲ្យមានភាពច្រំដែលទើបលទ្ធផលនៃនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផល គេឲ្យធ្វើត្រឹមតែសេចក្តីថ្លែងការណ៍ប៉ុណ្ណោះ។

ជាទូទៅ សេចក្តីថ្លែងការណ៍នេះត្រូវធ្វើឡើងដោយគូភាគី។ ប៉ុន្តែដោយសារសេចក្តីថ្លែងការណ៍នេះមិនមែនជាសកម្មភាពនៃបណ្តឹង យើងមិនចាំបាច់ដាក់កំហិតដាច់ខាតឲ្យតែភាគីជាអ្នកអះអាងនោះទេ។ ម៉្យាងវិញទៀតដោយសារគ្រប់សកម្មភាពការងារ ដែលបានធ្វើនៅក្នុងនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផលសុទ្ធតែមាននៅក្នុងកំណត់ហេតុនៃនីតិវិធីត្រៀមនោះស្រាប់ ដូច្នេះអ្នកណាម្នាក់ដូចជាដើមចោទ ​ឬចុងចម្លើយ​ ឬតុលាការក៏អាចធ្វើសេចក្តីថ្លែងការណ៏នេះបានដែរ។ ក្នុងករណីនេះបើគ្មានសមត្ថភាពក្នុងការធ្វើ   សេចក្តីថ្លែងការណ៍អំពីលទ្ធផលនៃនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផលនោះទេ តុលាការសង្ខេបលទ្ធផលនៃនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ទាញហេតុផលនោះបាន ហើយសួរបញ្ជាក់ភាគីថាតើយល់ព្រម ឬទេ ក្រោយដែលតុលាការបានលើករួចហើយ។ តុលាការអាចលើកដូចនេះបានព្រោះតុលាការដឹងថាអ្វីដែលជាចំណុចវិវាទ ហើយភស្តុតាងដែលត្រូវគេសម្រេចយកដើម្បីពិនិត្យ។ ម៉្យាងវិញទៀតសេចក្តីថ្លែងការណ៍នេះក៏អាចធ្វើឡើងដោយភាគីម្ខាងក៏បានដោយតុលាការត្រូវសួរបញ្ជាក់ទៅកាន់ភាគីទៀតថាតើឯកភាព ឬអត់[2]។

ចំពោះសេចក្តីថ្លែងការណ៍​ អាចធ្វើឡើងដោយសង្ខេបទៅលើការអះអាងអំពីអង្គហេតុនៃ​ការដាក់      ភស្តុតាងចំពោះលទ្ធផលនៃការពិនិត្យភស្តុតាងជាឯកសារ និង​លទ្ធផលនៃការរៀបចំចំណុចវិវាទ​ដែលបាន ធ្វើឡើងនៅក្នុងនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផលហើយនោះ។ នៅក្នុងសេចក្តីថ្លែងការណ៍អំពីលទ្ធផលនៃការពិនិត្យភស្តុតាងជាឯកសារនេះ ពុំមែនសំដៅទៅលើលទ្ធផលនៃការពិនិត្យភស្តុតាងជាឯកសារដែលមានទាំងស្រុងនោះទេ នោះជាលទ្ធផលនៃការពិនិត្យភស្តុតាងជាឯកសារដែលត្រូវពិនិត្យទៅតាមភាពចាំបាច់ ក្នុងដំណាក់កាលនៃនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផលតែប៉ុណ្ណោះ[3]។

សរុបសេចក្តីមកឃើញថាមានតែអំណះអំណាង ដែលធ្វើឡើងនៅក្នុងការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ និងភស្តុតាងដែលត្រូវបានពិនិត្យទេ ទើបអាចយកធ្វើជាមូលដ្ឋាននៅក្នុងការចេញសាលក្រមបាន។ ហេតុដូច្នោះហើយទើបបានជាមាត្រា ១១៩ កថាខណ្ឌទី១ នៃក្រមខាងលើនេះឲ្យមានការបង្ហាញលទ្ធផល​នៃនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផល ក្នុងដំណាក់កាលដំបូងនៃការទាញហេតុផលផ្ទាល់មាត់។ ជាគោលការណ៍ចំពោះមធ្យោបាយតទល់ ឬការពារខ្លួនថ្មីមិនអាចដាក់ក្រោយពីការបញ្ចប់នីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផលបានឡើយ[4]។ ក៏ប៉ុន្តែចំពោះមធ្យោបាយតទល់ ឬការពារខ្លួនថ្មីនេះអាចដាក់ក្រោយពីការបញ្ចប់នីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផលបាន ដោយមានលក្ខណៈដូចខាងក្រោម៖

    តុលាការត្រូវការស្រាវជ្រាវដោយឆន្ទានុសិទ្ធិរបស់ខ្លួន។ ដូចជាករណីក្រោយពីបានពិនិត្យភស្តុតាង នៅក្នុងកាលបរិច្ឆេទនៃការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ហើយ បើយល់ឃើញថាត្រូវការជាចាំបាច់ពិសេសនោះ តុលាការអាចធ្វើនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផលជាថ្មីម្តងទៀតបានដោយដីកាសម្រេច[5]។ នេះបញ្ជាក់ឲ្យឃើញថាតាមលទ្ធផលនៅក្រោយពេលដែលបានធ្វើការពិនិត្យភស្តុតាងរួចហើយ បានរកឃើញចំណុចវិវាទសំខាន់ថ្មីផ្សេងដែលមានការស្មុគស្មាញក្នុងការដោះស្រាយនៅក្នុងកាលបរិច្ឆេទធ្វើការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់នោះ តុលាការអាចបើកធ្វើនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផលម្តងទៀតបាន។ ចំពោះដីកាសម្រេចខាងលើមិនអាចប្តឹងទាស់បានឡើយ។

    នៅក្នុងការដាក់មធ្យោបាយថ្មីនេះ មិនធ្វើឲ្យមានការយឺតយ៉ាវដល់នីតិវិធីបណ្តឹងទេ។ ដូចជានៅក្នុងរឿងណាមួយ ដែលភាគីបានសុំដាក់មធ្យោបាយថ្មីដល់តុលាការក្រោយពេលបញ្ចប់នីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផល ឬក្នុងនីតិវិធីនៃការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ ក្នុងគោលបំណងធ្វើឲ្យយឺតដល់នីតិវិធីនៃបណ្តឹង ឬក៏នីតិវិធីនៃការចេញសាលក្រមនោះ តុលាការត្រូវពិនិត្យ​ហើយសម្រេចពុំអនុញ្ញាតឲ្យភាគីនោះដាក់មធ្យោបាយថ្មីនោះបានឡើយ។ 

    ករណីដែលភាគីបានធ្វើសេចក្ដីបញ្ចប់ដំបូងថាខ្លួនមិនអាចដាក់មធ្យោបាយនោះមុនពេលបញ្ចប់នីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផលដោយគ្មានកំហុសធ្ងន់ធ្ងរឡើយ។ បានសេចក្ដីថាប្រសិនបើភាគីបានជូនដំណឹងជាមុនដល់តុលាការថាភស្ដុតាងទាក់ទងនឹងរឿងក្ដីរបស់ខ្លួន ខ្លួនបានវង្វេងបាត់ ឬពុំទាន់រកឃើញដោយប្រការផ្សេងៗ ដែលពុំអាចប្រគល់ជូនដល់តុលាការ នៅមុនពេលបញ្ចប់នីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផលបានទេ តុលាការអាចទទួលយកមធ្យោបាយថ្មីនោះបាន។ ក្នុងករណីដែលមានការដាក់នូវមធ្យោបាយតទល់ ឬការពារខ្លួនថ្មី ដូចដែលមានចែងក្នុងមាត្រា ១០៨ វាក្យខ័ណ្ឌទី២ ខាងលើនេះ នោះភាគីអាចអះអាងបន្ថែមទៀតអំពីអង្គហតុ និងដាក់ភស្តុតាងមកទៀតបាន នៅក្នុងនីតិវិធីនៃការទាញហេតុផល ដោយផ្ទាល់មាត់។ លើសពីនេះទៅទៀត ភាកីអាចដាក់ឯកសារត្រៀម ដែលជាការអះអាងថ្មី ឬស្នើសុំឲ្យមានការពិនិត្យនូវភស្តុតាងថ្មី បន្ទាប់ពីបញ្ចប់នីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ទាញហេតុផល។ ទាំងនេះវាស្ថិតនៅលើ តុលាការក្នុងការសម្រេចថាតើអនុញ្ញាតឲ្យមានការដាក់នូវការអះអាងថ្មី ឬមិនអនុញ្ញាតនៅកាលបរិច្ឆេទនៃការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់។ ក្នុងករណីដែលតុលាការសម្រេចអនុញ្ញាតឲ្យដាក់នូវការអះអាងថ្មី ភាគីនោះនឹងធ្វើការអះអាងនៅក្នុងការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់បាន។ ផ្ទុយទៅវិញ បើសិនជាតុលាការមិនអនុញ្ញាតឲ្យដាក់នូវការអះអាងថ្មី ភាគីនោះ មិនអាចធ្វើការអះអាងថ្មីនោះបានឡើយ។

            តុលាការមានសិទ្ធិសម្រេចថាតើត្រូវពិនិ្យលើភស្តុតាងថ្មី ឬមិនពិនិត្យនៅក្នុងកាលបរិច្ឆេទនៃការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ដោយផ្អែកលើមូលដ្ឋានដូចបានលើកឡើងខាងលើគឺពុំមែនផ្អែកទៅលើឆន្ទានុសិទ្ធិ របស់តុលាការនោះឡើយ។

            ១.២.កត្តាចាំបាច់នៃការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់

មុននឹងចេញសាលក្រមពីបណ្តឹង តុលាការចាំបាច់ត្រូវឆ្លងកាត់ការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ដើម្បីស្តាប់ការអះអាងដោយផ្ទាល់ដោយផ្អែកលើគោលការណ៍ចំពោះមុខ និងគោលការណ៍នៃការជម្រះក្តីជាសាធារណៈជាមុនសិន[6]។

ការទាញហេតុផលផ្ទាល់មាត់ គឺជានីតិវិធីជម្រះក្តីម៉្យាងដែលនៅក្នុងនោះ ភាគីនៃបណ្តឹងក៏ដូចជាតុលាការត្រូវធ្វើសេចក្តីថ្លែងការណ៍ដោយផ្ទាល់មាត់នៅក្នុងសវនាការ ដែលបើកចំហរជាសាធារណៈ។ តាម    រយៈការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់នេះ ភាគីវិវាទត្រូវទទួលបាននូវសិទ្ធិបញ្ចាញមតិរបស់ខ្លួនអំពីចំណុច ដែលត្រូវវិនិច្ឆ័យដោយតុលាការនៅក្នុងបណ្តឹងនោះ ដើម្បីឆ្លើយតបទៅនឹងសេចក្តីថ្លែងការណ៍របស់ភាគីម្ខាងទៀតមុនពេលតុលាការសម្រេចសេចក្តី។ ដូច្នេះភាគីបណ្តឹងមានសិទ្ធិទាមទារឲ្យមានការបញ្ចេញមតិរបស់ខ្លួន និងឆ្លើយតបទៅនឹងមតិដែលថ្លែងការណ៍ដោយភាគីម្ខាងទៀត។ លើសពីនេះទៅទៀតនីតិវិធីនេះមានកម្មវត្ថុនៅក្នុងការធានាឲ្យបាននូវតុលាការ ដែលចេញសាលក្រមថាពិតជាបានស្តាប់ការអះអាងរបស់គូភាគីដោយផ្ទាល់ដើម្បីជាមូលដ្ឋាននៅក្នុងការស្វែងរកការពិត។ នេះគឺជាគោលការណ៍ទូទៅនៅក្នុងនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណីរបស់បណ្តាប្រទេសមួយចំនួន ដែលកាន់របបប្រជាធិបតេយ្យខុសគ្នានៅត្រង់ថាវិសាលភាពនៃការជម្រះក្តីជា            សាធារណៈតាមរយៈនីតិវិធីនៃការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់នេះ មានលក្ខណៈផ្សេងៗគ្នា ពីប្រទេសមួយទៅប្រទេសមួយតែប៉ុណ្ណោះ។

ជាគោលការណ៍ ការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ ត្រូវធ្វើឡើងនៅកាលបរិច្ឆេទ ដែលភាគីទាំងសងខាងមានវត្តមានបាន និងនៅសាលសវនាការជាសាធារណៈ[7]។ ក្នុងករណីដែលភាពជាសាធារណៈនេះ បណ្តាលឲ្យខូចសណ្តាប់ធ្នាប់សាធារណៈនោះ តុលាការអាចធ្វើការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ដោយមិនបើកចំហជាសាធារណៈបាន​ ដោយតុលាការត្រូវកត់អំពីហេតុការណ៍នោះ ព្រមទាំងមូលហេតុនៅក្នុងកំណត់ហេតុស្តីពីការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់[8]។

១.៣.កាលបរិច្ឆេទនៃការទាញហេតុផលផ្ទាល់មាត់លើកទី១

            ១.៣.១.លទ្ធផលនៃនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផល

នៅក្នុងកាលបរិច្ឆេទនៃការទាញហេតុផលផ្ទាល់មាត់ ជាដំបូងភាគីត្រូវធ្វើសេចក្តីថ្លែងការណ៍អំពី    លទ្ធផលនៃនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផលជាមុនសិន[9]។ នេះជាសេចក្តីថ្លែងការណ៍ដែលត្រូវដាក់ជូនទៅតុលាការទាំងអស់នូវរាល់សកម្មភាព ដែលបានធ្វើនៅក្នុងនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ទាញហេតុផលដោយចាត់ទុកថាសកម្មភាពទាំងអស់នោះ បានធ្វើឡើងដូចជាកាលបរិច្ឆេទនៃការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ដែរ ក្នុងគោលបំណងដើម្បីជាឯកសារមូលដ្ឋានក្នុងការចេញសាលក្រម។

ទោះបីជាតុលាការ និងភាគីទាំងសងខាងបានដឹងអំពីសកម្មភាពទាំងឡាយដែលបានធ្វើនៅក្នុងនីតិវិធីត្រៀមទាញហេតុផលក៏ដោយ ក៍នីតិវិធីនេះពុំអាចត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់នោះដែរ ដោយមួលហេតុថានីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ទាញហេតុផលពុំបានធ្វើឡើងជាសាធារណៈ ហើយម៉្យាងទៀតចៅក្រមដែលចេញសាលក្រមមិនមែនជាចៅក្រមដែលបានដឹកនាំនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ទាញហេតុផលទៀតផង ដូចនេះនីតិវិធីនេះមិនអាចក្លាយឯកសារមូលដ្ឋាននៃការចេញសាលក្រមនោះបានទេ។ ការធ្វើសេចក្តីថ្លែងការណ៍ពុំចំាបាច់ឲ្យតុលាការ ព្រមទាំងគូភាគីត្រាប់នូវរាល់សកម្មភាពដែលខ្លួនបានធ្វើនៅក្នុងនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ទាញហេតុផលឡើងវិញដដែលឡើយ គឺគ្រាន់តែធ្វើសេចក្តីថ្លែងការណ៍ជាសង្ខេបទៅលើសកម្មភាព ដែលបានធ្វើរួចហើយទុកជាស្រេច។

ក្នុងអំឡុងពេលដែលធ្វើសេចក្តីថ្លែងការណ៍អំពីលទ្ធផលនៃនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ទាញហេតុផល ត្រូវមានការបញ្ជាក់ឲ្យបានច្បាស់លាស់អំពីអង្គហេតុដែលត្រូវបញ្ជាក់ ព្រមទាំងភស្តុតាងដែលនឹងត្រូវពនិត្យក្នុងនីតិវិធីនៃការទាញហេតុផលផ្ទាល់មាត់ បើនិយាយឲ្យចំទៅគឺជាចំណុចវិវាទដែលធ្វើឡើងនៅពេលទាញហេតុផលផ្ទាល់មាត់ជាបន្តបន្ទាប់[10]។

ដោយឡែកប្រសិនបើក្នុងករណីភាគីទាំងសងខាង យល់ឃើញថាខ្លួនពុំមានសមត្ថភាពគ្រប់គ្រាន់ក្នុងការធ្វើសេចក្តីថ្លែងការណ៍នោះ តុលាការអាចពន្យល់សង្ខេបអំពីលទ្ធផលនៃនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ទាញហេតុផលហើយសួរទៅកាន់ភាគីថាស្រប ឬមិនស្រប ប្រសិនបើភាគីស្របអាចចាត់ទុកថាភាគីទាំងសងខាងបានធ្វើសេចក្តីថ្លែងការណ៍អំពីលទ្ធផលនៃនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ទាញហេតុផលបាន។

ក៏ប៉ុន្តែប្រសិនបើករណីដែលពាក្យបណ្តឹង មិនបានបំពេញគ្រប់លក្ខខ័ណ្ឌដំបូងនៃបណ្តឹងទេ ដោយមានភាពផ្ទុយនឹងច្បាប់ ហើយនិងចំណុចខ្វះខាតដែលមិនអាចកែតម្រូវបាននោះ តុលាការអាចចេញសាលក្រមលើបណ្តឹងនោះចោលតែម្តង ដោយពុំចាំបាច់ឆ្លងកាត់ការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ឡើយ[11]។

            ១.៣.២.សកម្មភាពដែលអាចធ្វើនៅពេលទាញហេតុផល

ក្រោយពីការធ្វើសេចក្តីថ្លែងការណ៍ស្តីអំពីលទ្ធផល នៃនីតិវិធីត្រៀមទាញហេតុផលរួចរាល់ហើយ តុលាការត្រូវបន្តរនីតិវិធីនៃការជម្រះក្តីដោយការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់តាមរយៈការពិនិត្យភស្តុតាងការសាកសួរសាក្សី ឬធ្វើកោសល្យវិច័យទៅលើភស្តុតាងជាអាទិ៍។ ជាគោលការណ៍ នៅក្នុងពេលទាញហេតុផលផ្ទាល់មាត់ច្បាប់បានអនុញ្ញាតឲ្យមានការដាក់ពាក្យសុំ និងការអះអាងរបស់គូរភាគីទាំងសងខាងគ្រប់ពេលវេលាទាំងអស់នៅក្នុងដំណាក់កាលនៃនីតិវិធីទាញហេតុផលផ្ទាល់មាត់។ បណ្តឹងទាំងអស់នោះមានដូចជាភាគីអាចអះអាងពីអង្គហេតុបាន[12] ភាគីអាចនឹងដាក់ឯកសារត្រៀមនឹងធ្វើសេចក្តីថ្លែងការណ៍បាន[13] ភាគីអាចស្នើដាក់ភស្តុតាង[14]។ បន្ទាប់ពីនោះ ចៅក្រមក៏អាចចេញនូវសេចក្តីសម្រេច និងបន្តសកម្មភាពមួយចំនួនផងដែរដូចជា៖ ដីការសម្រេចទទួលយក ឬមិនទទួលយកស្តីពីការស្នើរសុំពិនិត្យភស្តុតាង (ករណីដែលច្បាប់បានអនុញ្ញាតឲ្យស្នើរដាក់ការពិនិត្យភស្តុតាង)[15]។ រួមទាំងសកម្មភាពដ៍ទៃៗទៀតដូចជា៖ ការដកពាក្យបណ្តឹងការសះជា ការបោះបង់នូវការទាមទារ ការទទួលស្គាល់នួវការទាមទារ និងការសារភាពជាអាទិ៍[16]។ ក្រៅពីនោះ ភាគីអាចនឹងត្រូវបានអនុញ្ញាតដោយតុលាការ ដើម្បីធ្វើការទាញហេតុផលចុងក្រោយ មុននឹងបញ្ចប់នីតិវិធីទាញហេតុផលផ្ទាល់មាត់[17]។

ក្នុងការដឹកនាំកាលបរិច្ឆេទនៃការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ តុលាការអាចអនុវត្តសិទ្ធិដឹកនាំ    បណ្តឹង និងសិទ្ធបំភ្លឺបានដូចគ្នាទៅនិងនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ទាញហេតុផលផងដែរ។

ជំពូកទី២

ដំណើការនៃនៃនីតិវិធីទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់

ជាទូទៅចំពោះការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ត្រូវគោរពទៅ​តាមមូលដ្ឋានគ្រឹះសំខាន់ៗ ចំនួនបួនគឺទី១ការអះអាងអង្គហេតុរបស់ភាគី ទី២ ការរៀបចំ​ចំណុចវិវាទ ទី៣ ការពិនិត្យភស្តុតាងនិងទី៤ ការវិនិច្ឆ័យ។ ក៏ប៉ុន្តែតាមការអនុវត្តជាក់ស្តែងដើម្បីឲ្យមានភាពងាយស្រួលក្នុងនីតិវិធីនៃការដោះ​ស្រាយរឿងក្ដី គេបានរៀប ចំឲ្យធ្វើការអះអាងអង្គហេតុរបស់ភាគី(១)​ និងធ្វើការរៀបចំចំណុចវិវាទ(២) នៅក្នុងនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់​ការទាញហេតុផល ហើយការពិនិត្យភស្តុតាងទាក់ទងទៅនឹងផ្នែកពិនិត្យភស្តុតាងជាឯកសារក៏គេ​បាន​ធ្វើរួចហើយដែរនៅក្នុងនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផល។ ដូច្នេះគឺមានតែការពិនិត្យភស្តុតាង(៣) ដែលទាក់ទងទៅនឹងផ្នែកពិនិត្យភស្តុតាងជាឯកសារ ដើម្បីងាយស្រួលក្នុងការរៀបចំចំណុចវិវាទ និងភស្តុតាងចំពោះផ្នែកដែលក្រៅអំពីការ   ពិនិត្យភស្តុតាងជាឯកសារ (ដូចជាការសាកសួរសាក្សី​ជា​ដើម) និងការវិនិច្ឆ័យ(៤)ប៉ុណ្ណោះទេ ដែលគេត្រូវធ្វើនៅក្នុងនីតិវិធីនៃការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់។

២.១.ការពិនិត្យភស្តុតាងដោយសមូហវិធី

            ទាក់ទងទៅនឹងការពិនិត្យភស្តុតាងដោយសមូហវិធីនេះ​ វាត្រូវតែមានភាពចាំបាច់សម្រាប់ធ្វើការត្រួតពិនិត្យ ដែលត្រូវបានធ្វើបែងចែកជាវិធានបីប្រភេទ៖

            វិធានទី១៖ អង្គហេតុមួយដែលត្រូវបានអះអាងដោយភាគីទាំងសងខាង​​​ នឹងក្លាយជាមួលដ្ឋាននៃសាលក្រម (ការអះអាងរបស់ភាគីនាំឲ្យមានបន្ទុក)[18]។

            វិធានទី២៖ អង្គហេតុដែលត្រូវបានទទួលស្គាល់ដោយភាគីទាំងសងខាង នឹងក្លាយជាមូលដ្ឋាននៃសាលក្រម​(អត្តពន្ធភាពនៃការទទួលស្គាល់)[19]។

            វិធានទី៣៖ អង្គហេតុដែលត្រូវបានបដិសេធដោយភាគីម្ខាង​ អង្គហេតុនោះនឹងបង្កើតជាប្រភពនៃ     ភស្តុតាងទោល ដែលភាគីស្នើសុំឲ្យមានការពិនិត្យភស្តុតាងនោះ (ការហាមឃាត់ការពិនិត្យភស្តុតាង​ដោយឆន្ទានុសិទ្ធិរបស់តុលាការ)[20]។ ចំណុចនេះទៀតសោតអនុញ្ញាតឲ្យតុលាការធ្វើការពិនិត្យភស្តុតាងដោយឆន្ទានុសិទ្ធិ ប៉ុន្តែជាគោលការណ៍ការពិនិត្យភស្តុតាងត្រូវធ្វើឡើងតាមការស្នើសុំឲ្យពិនិត្យរបស់ភាគី។

            ម៉្យាងវិញទៀត វិធានទី៣ត្រូវបានគេបំពេញ និងអនុវត្តន៍ក្នុងក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ដោយសារខ្លឹមសារនៃមាត្រា១២៤ ចំណុចទី២​ ហាក់ដូចជាមានន័យចង្អៀត ព្រោះមាត្រានេះបានកំណត់ថា តុលាការមិនអាចធ្វើការពិនិត្យភស្តុតាងដោយឆន្ទានុសិទ្ធិរបស់ខ្លួនបានទេ បើគ្មានការចាំបាច់នោះ។ ចំពោះពាក្យ​ “ការស្នើសុំ” ក្នុងមាត្រា១៣៨ ស្តីពីវិធីសាកសួរសាក្សី មាត្រា១៤៣ ចំណុចទី១ ស្តីពីការស្នើសុំឲ្យធ្វើកោសល្យវិច័យ ចំណុចធ្វើកោសល្យវិច័យ មាត្រា ១៤៨ កថាខណ្ឌទី១ ស្តីពីការស្នើសុំឲ្យពិនិត្យភស្តុតាងជាឯកសារ និងមាត្រា ១៦១ ស្តីពីការស្នើសុំឲ្យត្រួតពិនិត្យនៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី សុទ្ធតែមានខ្លឹមសារបង្កប់នូវគោលការណ៍នៃការពិនិត្យភស្តុតាងដែលស្នើសុំឡើងដោយភាគី។ យោងតាមមាត្រា៩០ កថាខណ្ឌទី១ នៃក្រមនីតិវិធីចែងថា​តុលាការមានសិទ្ធិស្នើសុំឲ្យភាគីបញ្ជាក់នូវភស្តុតាង ចំណែកឯមាត្រា៩២ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី កំណត់អំពីករណីកិច្ចស្រាវជ្រាវរបស់ភាគី។ តុលាការត្រូវធ្វើឲ្យការពិនិត្យភស្តុតាងអាចប្រព្រឹត្តទៅជាបន្ទាន់នៅកាលបរិច្ឆេទនៃការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ដំបូង បន្ទាប់ពីបានបញ្ចប់ការរៀបចំចំណុចវិវាទ និងភស្តុតាងរួចហើយ ការសាកសួរសាក្សី ឬសាមីភាគីអាចធ្វើបានត្រូវធ្វើដោយសមូហវិធី។

            ចំពោះការសាកសួរទៅលើសាក្សីដែលជាសកម្មភាពសំខាន់បំផុត ក្នុងចំណោមការពិនិត្យភស្តុតាងត្រូវធ្វើដោយសមូហវិធី។ ហេតុដូច្នេះហើយ ភស្តុតាងជាឯកសារដែលត្រូវប្រើប្រាស់ក្នុងការសាកសួរសាក្សីជាដើមចាំបាច់ត្រូវដាក់ជូនទៅតុលាការក្នុងអំឡុងពេលសមរម្យ មុនកាលបរិច្ឆេទសម្រាប់ការពិនិត្យភស្តុតាងដោយសមូហវិធី ដើម្បីឲ្យភាគីម្ខាងទៀតអាចរៀបចំបាន។ ភាគីដែលស្នើសុំឲ្យពិនិត្យភស្តុតាងបានដាក់ឯកសារដែលកត់ត្រាពីសំណួរ ចង់សួរមកតុលាការតែងការពារផលប្រយោជន៍របស់ខ្លួនជានិច្ច អ្វីដែលប៉ះពាល់ដល់ផលប្រយោជន៍របស់ខ្លួនពុំបានសរសេរចូលទេ ចម្លើយរបស់សាក្សី ឬភាគី គឺជាភស្តុតាងដើម្បីឲ្យតុលាការធ្វើការវិនិច្ឆ័យសេចក្តី។

            ហេតុនេះវាចាំបាច់ណាស់ចំពោះតុលាការ ដែលត្រូវរៀបចំនូវសេចក្តីព្រាងអំពីការពិនិត្យរបស់ខ្លួនដោយផ្ទាល់ដើម្បីដំណើរការពិនិត្យភស្តុតាងដោយសមូហវិធីទទួលបាននូវលទ្ធផលខ្ពស់។ តុលាការមិនត្រូវពឹងផ្អែកតែលើចំណួរចម្លើយរបស់ភាគី ដែលបានប្រគល់មកឲ្យតុលាការទេ។ ទន្ទឹមគ្នានេះដែរ តើភាគី និង តុលាការមានតួនាទីយ៉ាងណាសួរសាក្សីដោយចៅជាអ្នកសួរ?

            ចំពោះតុលាការធ្វើការសាកសួរទៅលើសាក្សី អំពីអង្គហេតុវិវាទប្រកបដោយជំហរអព្យាក្រឹត្យ​ និងធ្វើការវាយតម្លៃប្រកបដោយការជឿជាក់លើចម្លើយរបស់សាក្សី ដោយពិចារណាគ្រប់ចម្លើយរបស់សាក្សីដែលបានផ្តល់នៅក្នុងលំដាប់ធ្វើដោយចៅក្រម និងដោយភាគីរួមទាំងភស្តុតាងផ្សេងៗទៀត។ ចំពោះសាក្សី គឺជា  តតិយជនដែលត្រូវតុលាការបង្គាប់ឲ្យធ្វើសេចក្តីរាយការណ៍របស់សាក្សីជូនតុលាការ​ស្តីពីអង្គហេតុ នៃអតីតកាលដែលខ្លួនបានជួបប្រទះដោយខ្លួនឯងនៅក្រៅបណ្តឹង។ សេចក្តីថ្លែងការណ៍របស់សាក្សីគេហៅថាចម្លើយជាកសិណសាក្សី ហើយ​ការពិនិត្យភស្តុតាងដើម្បីយកចម្លើយជាជាកសិណសាក្សីនោះធ្វើជាធនធានភស្តុតាង គឺជាការសាកសួរសាក្សី។នៅប្រទេសកម្ពុជាជនដែលស្ថិតនៅក្រោមសិទ្ធិជំនុំជម្រះនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា​ មានករណីកិច្ចត្រូវមកបង្ហាញខ្លួននៅចំពោះតុលាការ ដែលស្ថិតនៅក្រោមសិទ្ធិជំនុំជម្រះនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាមានករណីកិច្ចត្រូវមកបង្ហាញខ្លួននៅចំពោះតុលាការ​ ដែលជាគោលការណ៍ត្រូវធ្វើ ហើយត្រូវឆ្លើយជាកសិណសាក្សី។

            ក្នុងករណី ដែលសាក្សីមិនមាននៅចំពោះមុខតុលាការតាមការកោះហៅដោយគ្មានមូលហេតុត្រឹមត្រូវទេ តុលាការអាចបង្គាប់ឲ្យនាំខ្លួនសាក្សីនោះបាន។ សាក្សីត្រូវរាយការណ៍នូវអង្គហេតុដែលខ្លួនបានជួបផ្ទាល់ ហើយមិនអាចឲ្យអ្នកផ្សេងមកជំនួសបានឡើយ។ ម៉្យាងវិញទៀត សាក្សីអាចបដិសេធក្នុងការផ្តល់ចម្លើយជាកសិណសាក្សីបាន ចំពោះចំណុចដែលធ្វើឲ្យសាមីខ្លួន សហព័ទ្ធរបស់សាក្សី ឬញាតិដទៃទៀតទទួលរងគ្រោះនូវការចោទប្រកាន់ពីបទអាជ្ញា ឬទទួលការផ្តន្ទាទោស ឬចំពោះចំណុចដែលត្រូវជាការសុំនៅក្នុងមុខនាទីរបស់សាក្សី គឺសិទ្ធិបដិសេធនូវការផ្តល់ចម្លើយជាកសិណសាក្សី[21]។

            ជាគោលការណ៍ ការសាកសួរសាក្សី ត្រូវតែធ្វើឡើង​នៅតុលាការដែលចាត់ការបណ្តឹងនោះ ឬតុលាការដែលបានទទួលពាក្យបណ្តឹងនៅក្នុងសាលសវនាការដែលបើកឡើងជាសាធារណៈ ក៏ប៉ុន្តែ នៅក្នុងករណីដែលសាក្សីមិនអាចបង្ហាញខ្លួនទៅចំពោះមុខតុលាការ ដោយសារជំងឺ ឬដោយសារចាស់ជរានោះ តុលាការអាចធ្វើការសាកសួរជាពិសេសក្រៅតុលាការបា[22]។ ព្រ​មជាមួយគ្នាដែរ ទាក់ទងទៅនឹងការសាកសួរភាគី យើងដឹងហើយថាការសាកសួរភាគី វាគឺជាការពិនិត្យភស្តុតាង ដែលធ្វើឡើងដោយតុលាការ ដើម្បីទទួលបាននូវធនធានភស្តុតាង ដោយយកសាមីភាគីមកធ្វើជាវិធីភស្តុតាង ដោយធ្វើឲ្យសេចក្តីថ្លែងការណ៍អំពីអង្គហេតុដែលខ្លួនបានជួបផ្ទាល់នោះ តាមពាក្យសុំ ឬដោយឆន្ទានុសិទ្ធិរបស់តុលាការ។ ការសាកសួរភាគី គឺជានីតិវិធីដែលមានគោលបំណងទទួលយកនូវធនធានភស្តុតាង ដោយយកសាមីភាគីធ្វើជាកម្មវត្ថុនៃការ  ពិនិត្យ។ ខ្លឹមសារនៃសេចក្តីថ្លែងការណ៍របស់ភាគី ក្នុងនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់ការទាញហេតុផល ឬក្នុងការទាញហេតុផលផ្ទាល់មាត់។ ផ្ទុយទៅវិញក្រោមគោលការណ៍នៃការទាញហេតុផលទោះជាធ្វើសេចក្តីថ្លែងការណ៍អំពីអង្គហេតុណាមួយនៅពេលសាកសួរភាគីក៏ដោយ តែប្រសិនបើមិនបានអះអាង​ក្នុងការទាញហេតុផលរបស់ភាគីទេ តុលាការមិនអាចយកមកពិចារណាជាធនធានសម្រាប់ធ្វើការវិនិច្ឆ័យក្នុងការចេញសាលក្រមបានឡើយ។

            នីតិវិធីដើម្បីយកសេចក្តីថ្លែងការណ៍របស់អ្នកតំណាងដែលច្បាប់បានកំណត់របស់អសមត្ថជនក្នុងការធ្វើបណ្តឹងដូចជាអនីតិជន ជននៅក្រោមអាណាព្យាបាលជាដើម (អ្នកមានអំណាចមេបា និងអ្នកអាណាព្យាបាល) ឬអ្នកតំណាងដែលតំណាងឲ្យនីតិបុគ្គល (នាយកប្រតិបត្តិសហគ្រាសជាដើម)​ មកធ្វើជាធនធាន   ភស្តុតាងមិនមែនត្រូវធ្វើការសាកសួរសាក្សីទេ គឺត្រូវធ្វើតាមនីតិវិធីសាកសួរភាគី ដោយចាត់ទុកថាជនទាំងនោះ​​មានលក្ខណៈប្រហាក់ប្រហែលនឹងសាមីភាគីដែរ[23]។

            ចំណែកការធ្វើកោសល្យវិច័យវិញនោះ វាគឺជាការពិនិត្យភស្តុតាងមួយប្រភេទដើម្បីបង្រ្គប់នូវចំណេះដឹងរបស់ចៅក្រមដែលបង្គាប់ឲ្យតតិយជនដែលមានបច្ចេកទេសផ្តល់នូវបទពិសោធន៍ជំនាញ និងចំណេះ​ ឬការវាយតម្លៃលើចំណុចណាមួយដោយផ្អែកលើបទពិសោធន៍ និងចំណេះដឹងនោះ។ ការធ្វើកោសល្យវិច័យជាប្រភេទមួយនៃការពិនិត្យភស្តុតាង​ ដូច្នេះកោសល្យវិច័យក៏មានលក្ខណៈដូចគ្នាទៅនឹងការពិនិត្យទៀតដែរ ជាគោលការណ៍ត្រូវធ្វើឡើងដោយការស្នើសុំរបស់ភាគី​ ប៉ុន្តែតុលាការអាចបង្គាប់ដោយឆន្ទានុសិទ្ធិរបស់ខ្លួនបានបើយល់ឃើញថាចាំបាច់បន្ថែមទៀត។ មុននឹងតុលាការកំណត់នូវចំណុចដែលត្រូវធ្វើកោសល្យវិច័យ ត្រូវយោងតាមឯកសារស្នើសុំរបស់ភាគី តុលាការក៏ត្រូវសួរយោបល់ពីភាគីម្ខាងទៀតដើម្បីផ្តល់ឱកាសឲ្យភាគីនោះបញ្ចេញនូវមតិយោបល់របស់ខ្លួនផងដែរ។ ចំពោះការធ្វើកោសល្យវិច័យ អ្នកធ្វើកោសល្យវិច័យត្រូវធ្វើឡើងដោយតុលាការ ហើយតុលាការត្រូវធ្វើការជ្រើសតាំងអ្នកធ្វើកោសល្យវិច័យដោយកុំឲ្យមានភាពលំអៀង[24]។

២.២.ការវិនិច្ឆ័យ

            សាលក្រម គឺជាការសម្រេចសេចក្តី ដែលតុលាការធ្វើលិខិតសាលក្រមដែលមានលក្ខណៈគ្រប់គ្រាន់ ទៅតាមទម្រង់ដែលច្បាប់បានកំណត់ ដោយផ្អែកលើការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់[25]។ ដីកាសម្រេច គឺជាការសម្រេចសេចក្តីដែលតុលាការ ឬចៅក្រមអាចធ្វើដោយមិនឆ្លងកាត់តាមការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ ហើយមិនមែនជាសាលក្រមឡើយ[26]។ ចំណុចដែលត្រូវវិនិច្ឆ័យដោយសាលក្រមមានដូចជា៖

    តុលាការមិនអាចចេញសាលក្រមចំពោះការទាមទារទាំងអស់ដែលភាគីបានសុំ។

    តុលាការត្រូវចេញសាលក្រមចំពោះចំណុចណាដែលភាគីមិនបានសុំឡើយ។

    តុលាការត្រូវសម្រេចសេចក្តីអំពីករណីកិច្ចទទួលបន្ទុកប្រាក់ប្រដាប់ក្តី ទោះបីជាគ្មានពាក្យសុំរបស់  ភាគីក៏ដោយ[27]។

            ក្នុងការចេញសាលក្រម តុលាការត្រូវវិនិច្ឆួ័យទទួលស្គាល់ ឬមិនទទួលស្គាល់ថាការអះអាងអំពី      អង្គហេតុមាន ឬគ្មានភាពពិត ដោយគិតពិចារណាយ៉ាងហ្មត់ចត់នូវលទ្ធផលនៃការពិនិត្យភស្តុតាង និងដំណើរការ និងខ្លឹមសារនៃការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់តាមជំនឿទុកចិត្តដោយសេរីរបស់ខ្លួន[28]។

            បើតុលាការខកខានមិនបានធ្វើការវិនិច្ឆ័យលើការទាមទារផ្នែកណាមួយ ផ្នែកនៃការទាមទារដែលខកខាននោះត្រូវបានចាត់ការបន្តនៅតុលាការនោះតទៅទៀត[29]។

            នៅក្នុងការវិនិច្ឆ័យដោយផ្ទាល់ដោយយោងតាមគោលការណ៍រវិនិច្ឆ័យដោយផ្ទាល់ដែលមានចែងក្នុងក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណីបានកំណត់ដូចតទៅ៖

    មានតែចៅក្រមដែលបានធ្វើការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ដែលជាមូលដ្ឋាននៃសាលក្រមនោះតែប៉ុណ្ណោះ ទើបអាចចេញសាលក្រមបាន។

    ក្នុងករណីដែលមានការផ្លាស់ប្តូរចៅក្រមនៅមុនពេលបញ្ចប់ការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ ភាគីត្រូវធ្វើសេចក្តីថ្លែងការណ៍នូវលទ្ធផលនៃការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ដែលបានធ្វើពីមុនមក។

    ក្នុងករណីដែលចៅក្រមទទួលបន្ទុកមានតែម្នាក់ត្រូវបានផ្លាស់ប្តូរ ឬករណីដែលចៅក្រមក្នុងក្រុមប្រឹក្សាជំនុំជម្រះ ត្រូវបានផ្លាស់ប្តូរលើសពីពាក់កណ្តាល ប្រសិនបើភាគីដាក់ពាក្យសុំសាកសួរសាក្សីដែលបានសាកសួរពីមុនរួចហើយ តុលាការត្រូវសាកសួរសាក្សីនោះឡើងវិញ[30]។

            បើយល់ឃើញថា ត្រូវបញ្ចប់ការវិនិច្ឆ័យដោយផ្អែកលើលទ្ធផលដែលបានមកពីការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ និងការពិនិត្យលើភស្តុតាង តុលាការត្រូវការបញ្ចប់ការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ហើយចេញសាលក្រមចុងក្រោយ។ ប៉ុន្តែបើយល់ឃើញថា ត្រូវបញ្ចប់ការវិនិច្ឆ័យចំពោះការទាមទារមួយក្នុងចំណោមការទាមទារច្រើនដែលត្រូវបានបញ្ចូលគ្នា តុលាការអាចចេញសាលក្រមសម្រេចដល់អង្គសេចក្តីចំពោះការទាមទារតែមួយនោះបាន ។ លើសពីនេះបើយល់ឃើញថា មានការចាំបាច់ដើម្បីចេញសាលក្រមចុងក្រោយ តុលាការអាចបង្គាប់ឲ្យធ្វើការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ដែលត្រូវបានបញ្ចប់ហើយនោះ សារជាថ្មីវិញបាន[31]។

ជំពូកទី៣

ការធ្វើកំណត់ហេតុស្តីពីការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់

តុលាការត្រូវឲ្យក្រឡាបញ្ជីធ្វើកំណត់ហេតុស្តីពីការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ នៅគ្រប់កាលបរិច្ឆេទនីមួយៗ[32] ហើយក្នុងកំណត់ហេតុនោះត្រូវសរសេរទាំងចំណុចដែលជារូបមន្ត[33] និងចំណុចដែលជាសារធាតុ[34]។

            ៣.១.ការសាកសួរសាក្សី

                        ៣.១.១.ការសាកសួរសាក្សីរបស់តុលាការ

            សាក្សី​ គឺជាតតិយជនដែលបានឃើញហេតុការណ៍វិវាទរបស់គូភាគីនៃបណ្តឹង។ ដូចនេះ សាក្សីជាសក្ខីភាពដ៏សំខាន់នៅក្នុងដំណើរការស្វែងរកការពិតរបស់តុលាការ។ តុលាការមានឆន្ទានុសិទ្ធិក្នុងការសាក​សួរសាក្សីគ្រប់ពេលវេលាទាំងអស់នៅក្នុងដំណើរការជម្រះក្តីដូចជា៖

    ­សួរសាក្សីអំពីអង្គហេតុវិវាទប្រកបដោយជំហរអព្យាក្រិត្យ

    ធ្វើការវាយតម្លៃប្រកប ដោយការជឿជាក់លើចម្លើយរបស់សាក្សី ដោយពិចារណាគ្រប់ចម្លើយរបស់សាក្សីដែលបានឆ្លើយនៅពេលសួរដោយចៅក្រម និងដោយភាគី

    ចៅក្រមអាចសួរសាក្សីបានស្តីពីអង្គហេតុណាមួយដែលនូវតែមិនច្បាស់លាស់ (ការសាក​សួរ​បន្ថែមទៅលើសាក្សី)

    តុលាការនឹងធ្វើការវាយតម្លៃអំពីភាពដែលអាចជឿទុកចិត្តបាននៃការសាកសួរសាក្សីដោយពិចារណាឲ្យបានគ្រប់ជ្រុងជ្រោយនូវចម្លើយនៃការសារសួរចម្បង និងការសួរតបហើយ និងពិចារណាដល់ភស្តុងផ្សេងៗ ទៀត។

            តូនាទីសំខាន់របស់តុលាការក្នុងការសាកសួរសាក្សីនោះ គឺមិនបង្ខំចិត្តទទួលយកចម្លើយសាក្សីថាជាការពិត។ តុលាការត្រូវប្រើជំនាញ និងវិចារណញាណ នៅក្នុងការវិនិច្ឆ័យថាតើចម្លើយរបស់សាក្សីជាចម្លើយពិត ឬមិនពិតចម្លើយរបស់សាក្សី ជាចម្លើយប្រឌិត ដែលលាយឡំនឹងចម្លើយពិត ឬក៏ជាចម្លើយដែលសាក្សីប្រឌិតឡើងទាំងស្រុងតែម្តង។

            គោលដៅចម្បងនៃការសួរសាក្សី គឺដើម្បីឲ្យសាក្សីធ្វើសេចក្តីថ្លែងការណ៍នូវអង្គហេតុពិតដែលខ្លួនបានដឹងតាមរយៈការពិសោធន៍របស់ខ្លួននៅចំពោះមុខតុលាការ ហើយចម្លើយរបស់សាក្សី គឺជាភស្តុតាង។

                        ៣.១.២.ការសាកសួរសាក្សីរបស់ភាគីស្នើសុំឲ្យសាកសួរសាក្សី

    សួរសាក្សីអំពីអង្គហេតុវិវាទដែលតុលាការមិនបានសួរ

    សួរសំណួរស្តីពីអង្គហេតុដែលបង្កើននូវទំនុកចិត្តលើចម្លើយរបស់សាក្សី

ភាគីនឹងសួរសាក្សីអំពីអង្គហេតុ ដែលគាត់ចងបញ្ជាក់សាក្សី ដោយផ្តោត់ទៅលើសំណួរណាដែលមានលក្ខណៈគ្រប់គ្រាន់ត្រឹមតែប្រយោជន៍សម្រាប់អង្គហេតុរបស់គាត់ ហើយ​​គាត់នឹងមិនសួរសំណួរណា ដែល   បណ្តាលឲ្យខូចប្រយោជន៍សម្រាប់អង្គហេតុរបស់គាត់ឡើយ។ សរុបមកចម្លើយរបស់សាក្សី គឺគ្រាន់តែផ្តល់នូវការបញ្ជាក់ចំពោះតែភាគីដែលនៅក្នុងរឿងក្តីនោះតែប៉ុណ្ណោះ។

                        ៣.១.៣.ការសាកសួរសាក្សីរបស់ភាគីម្ខាងទៀត

    ធ្វើសំណួរឲ្យសាក្សីឆ្លើយខុសពីចម្លើយនៅពេលដែលសួរដោយចៅក្រម និងដោយភាគីដែលស្នើសុំសាកសួរសាក្សី

    សួរពីអង្គហេតុដែលកាត់បន្ថយនូវការទុកចិត្តលើចម្លើយរបស់សាក្សីនោះ

ភាគីមានបំណងធ្វើយ៉ាងឲ្យភស្តុងតាង​តាមរយៈការសាកសួរដោយផ្ទាល់ទទួលនូវបរាជ័យ។ ភាគីម្ខាងទៀត និងសាកសួរសាក្សីដើម្បីស្វែងរកកំហុស ឬឲ្យនិយាយឲ្យខុសពីការពិតដែលសាក្សីបានឆ្លើយក្នុងការសាកសួរដោយផ្ទាល់មាត់(ការសាកសួររបស់ភាគីស្នើសុំឲ្យសាកសួរសាក្សី)។ ពោលគឺធ្វើយ៉ាងណាដើម្បីតុលាការកាត់បន្ថយនូវការជឿទុកចិត្តលើសាក្សីនោះ។

            ៣.២.នីតិវិធីនៃការសាកសួរសាក្សី

ប្រព័ន្ធនៃការសាកសួរចំពោះមុខ មានបំណងស្វែងរកនូវការពិតតាមរយៈការសាក​សួរ​សាក្សីតទល់គ្នា នៅក្នុងលំដាប់ដែលធ្វើការសាកសួរដោយភាគី និងតុលាការ។ ចំណុចនេះខុសគ្នានឹងភស្តុតាងជាឯកាសារ គឺសេចក្តីថ្លែងការណ៍របស់សាក្សីនេះ នឹងក្លាយទៅជាភស្តុតាងយ៉ាងសំខាន់សម្រាប់ស្វែងរកការពិតពីសាក្សីដូច្នេះដើម្បីរក្សាតម្លាភាពនៃការសាកសួរទាំងអស់នៅក្នុងអំឡុងពេលជំនុំជម្រះ ត្រូវប្រតិបត្តិតាមនីតិវិធីមានដូចខាងក្រោម៖

                        ៣.២.១.ការសួរអំពីអត្តសញ្ញាណរបស់សាក្សី

ប្រធានក្រុមប្រឹក្សាត្រូវធ្វើការសាកសួរសាក្សីនូវសំណួរមួយចំនួន ដើម្បីបញ្ជាក់នូវអត្តសញ្ញាណរបស់សាក្សី ដូចជាសួរឈ្មោះ ថ្ងៃខែឆ្នាំកំណើត អាស័យដ្ឋាន និងមុខរបរជាដើម។ ទោះជាគ្មានបញ្ញត្តិណាកំណត់ពីនីតិវិធីនេះក៏ដោយ ក៏គេចាត់ទុកថាវាជាការសំខាន់ដើម្បីកុំឲ្យភាន់ច្រឡំលើអត្តសញ្ញាណរបស់បុគ្គល។

                        ៣.២.២.សម្បថ

តុលាការត្រូវឲ្យសាក្សីធ្វើសម្បថ[35]។ សម្បថត្រូវធ្វើមុនពេលសាកសួរ[36]។ ទម្រង់នៃការធ្វើសម្បថត្រូវធ្វើតាមឧបសម្ព័ននៃនីតិវិធីក្នុងការធ្វើសម្បថ[37]។

ការធ្វើសម្បថធ្វើឡើងក្រោមការដឹកនាំរបស់ក្រឡាបញ្ជីមួយរូប ហើយការស្បថនោះ ត្រូវធ្វើចំពោះមុខវត្ថុសក្តិសិទ្ធិ ដែលស្ថិតនៅទីកន្លែងនៃតុលាការនីមួយៗ ឬនៅទីកន្លែងណាមួយតាមការព្រមព្រៀងរបស់       គូភាគីក្នុងករណីដែលពុំមានការចុះសម្រុងគ្នាទេ តុលាការជាអ្នករើសទីកន្លែងសម្បថ។ ក្រោយពីបានធើ្វសម្បថរួចក្រឡាបញ្ជីត្រូវធ្វើកំណត់ហេតុស្តីពីសម្បថនោះ ដោយមានសេចក្តីបញ្ជាក់ថាត្រឹមត្រូវ ហើយសេចក្តីបានចេញវាចាឲ្យស្បថយ៉ាងណាត្រូវកត់ក្នុងកំណត់ហេតុយ៉ាងនោះផងដែរ។

ដោយឡែកទោះបីជាជនសាក្សីនោះ មានជំនឿផ្សេងពីសាសនាព្រះពុទ្ធក៏ដោយក៏ត្រូវធ្វើសម្បថតាមនីតិវិធីក្នុងការធ្វើសម្បថនេះដូចគ្នា។

                        ៣.២.៣.ការសាកសួរសាក្សី

ជាគោលការណ៍ ការសាកសួរសាក្សីម្នាក់ត្រូវតាមលំដាប់លំដោយ ប្រធានក្រុមប្រឹក្សាជំនុំជម្រះ ភាគីដែលបានស្នើសុំឲ្យសាកសួរសាក្សី នឹងបន្ទាប់មកភាគីម្ខាងទៀត[38]។ ប៉ុនែ្តការសាកសួរសាក្សីតាមលំដាប់នេះ អាចផ្លាស់ប្តូរបានដោយយោងតាមមាត្រា ១៣៨ កថាខណ្ឌទី ៦ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី។ ឧទាហរណ៍ បើសិនជាភាគីមានតំណាងដោយអាណត្តិជាមេធាវី ភាគីនោះអាចទាមទារក្រុមប្រឹក្សាជំនុំជម្រះធ្វើការសាកសួរសាក្សីមុនប្រធានក្រុមប្រឹក្សាជំនុំជំម្រះបាន។ ក្នុងករណីនេះ ភាគីម្ខាងជាអ្នកសាកសួរបន្ទាប់ ហើយចុងក្រោយគេ​ គឺប្រធានក្រុមប្រឹក្សាជំនុំជម្រះ។

ការសាកសួរសាក្សីបើសិនតុលាការយល់ឃើញ មានភាពចាំបាច់តុលាការអាចអនុញ្ញាតឲ្យសាក្សីដែលបម្រុងនឹងបានសាកសួរ ឬសាក្សីដែលសាកសួរហើយឲ្យនៅសវនាការ[39]។ ទន្ទឹមនឹងនោះនៅពេលដែលតុលាការយល់ឃើញថាសាក្សីពុំអាចឆ្លើយឲ្យបានគ្រប់គ្រាន់នៅចំពោះមុខតុលាការដោយមូលហេតុថា សាក្សីមានការភ័យខ្លាចទៅលើអ្នកអង្កេតការណាម្នាក់នោះ តុលាការអាចបង្គាប់ឲ្យអ្នកអង្កេតការនោះចេញក្រៅ  សវនាការនៅពេលដែលសាក្សីឆ្លើយ[40]។

តុលាការអាចបង្គាប់ឲ្យសាកសួរសាក្សីផេ្សងៗទៀត នៅក្នុងពេលតែមួយបានប្រសិនយល់ឃើញថាមានភាពចំាបាច់[41]។

                        ៣.២.៤.ការកម្រឹតការសាកសួរសាក្សី

មុននឹងធ្វើការសាកសួរសាក្សី ភាគីត្រូវដាក់ឯកសារដែលបានកំណត់អំពីចំណុចដែលត្រូវសាកសួរ[42]។ បើទោះបីជានៅក្នុងការសាកសួរសាក្សីតម្រូវឲ្យមានភ្ជាប់សំណួរដែលត្រូវសួរក៏ដោយ ក៏វាមិនមានន័យថា សំណួរទាំងអស់នោះត្រូវគេរិតត្បិតឲ្យមានក្នុងបញ្ជីសំណួរនោះទេ។ ចំពោះសំណួរដែលបានកំណត់បើអាចធ្វើបានត្រូវធ្វើដាច់ដោយឡែក និងច្បាស់លាស់[43]។ បើពុំដូច្នេះទេសាក្សីអាចផ្តល់ចម្លើយវែងហួសហេតុ ប្រាស់ចាកទៅនឹងចំណុចដែលពាក់ព័ន្ធនឹងចំណុចវិវាទ ដែលធ្វើឲ្យចៅក្រមពិបាកក្នុងការស្វែងរកការពិត។ លើសពីនោះទៅទៀត​ ប្រសិនបើពុំមានមូលហេតុត្រឹមត្រូវទេមិនត្រូវសួរសំណួរនាំមុខឡើយ[44] ពីព្រោះថាប្រសិនបើសំណួររបស់អ្នកសាកសួរមានត្រឹមតែ”បាទ ឬ ចាស” នោះតុលាការមានផលលំបាកនឹងបង្កើតជំនឿទៅចម្លើយរបស់សាក្សីណាស់ ដូច្នេះហើយចំាបាច់ត្រូវតែតម្រូវឲ្យសាក្សីឆ្លើយដោយពាក្យសំដីរបស់ខ្លួនឯង។ ប៉ុន្តែចំពោះសំណួរដែលពាក់ព័ន្ធនឹងចំណុចដែលគ្មានវិវាទអាចសួរសំណួរនាំមុខបាន។

នៅពេលសាកសួរសាក្សីមិនត្រូវស្តីបន្ទោសឲ្យសាក្សីមិនយល់ពីគោលបំណងនៃសំណួរ ឬក៏មិនបានឆ្លើយឲ្យចំទៅនឹងគោលបំណងនោះទេ ត្រូវប្តូរសំណួរដើម្បីឲ្យសាក្សីយល់ដោយឆ្លើយចំ។

សាក្សីមិនអាចឆ្លើយដោយយកឯកសារមកអានធ្វើជាមូលដ្ឋានបានឡើយ[45] ព្រោះការសារសួរសាក្សីគឺផ្អែកទៅលើការចង់ចាំរបស់សាក្សីប៉ុណ្ណោះ។ ប្រសិនបើច្បាប់អនុញ្ញាតឲ្យមានការសាកសួរបែបនេះទៅវាអាចនឹងមានការងាយស្រួលនឹងឆ្លើយក្លែងបន្លំបាន។

                        ៣.២.៥.ករណីយកិច្ចពេលធ្វើជាសាក្សី

គ្រប់ប្រជាពលរដ្ឋទាំងអស់របស់រដ្ឋត្រូវមានករណីកិច្ចចូលខ្លួនទៅតុលាការ ដើម្បីឆ្លើយជាកសិណសាក្សី នៅពេលដែលតុលាការត្រូវសាកសួរជនណាមួយជាសាក្សី។ ក្នុងករណីដែលសាក្សីមិនព្រមចូលខ្លួនមកតុលាការដោយគ្មានមូលហេតុត្រឹមត្រូវ តុលាការអាចពិន័យជាប្រាក់លើសពី ១,០០០,០០០ (មួយលាន)រៀលដោយដីកាសម្រេច^[46]។ ចំពោះការសារសួរសាក្សីជាមន្រ្តីរាជការ ឬអតីតមន្ត្រីរាជការអំពីកិច្ចការសម្ងាត់ក្នុងមុខនាទីនោះ តុលាការត្រូវទទួលការយល់ព្រមពីសំណាក់ស្ថាប័នដែលគ្របគ្រងលើសាក្សីនោះ^[47]។    ឧទាហរណ៍ចំពោះសមាជិករដ្ឋសភា ត្រូវទទួលការយល់ព្រមពីរដ្ឋសភាទាំងមូល(២/៣) ចំណែកសមាជិករដ្ឋាភិបាលត្រូវមានការយល់ព្រមពីគណៈរដ្ឋមន្ត្រី។ ការយល់ព្រមពីសំណាក់ស្ថាប័នដែលគ្រប់គ្រងលើសាក្សីនោះមិនអាចបដិសេធបានឡើយ​ លើកលែងតែក្នុងករណីដែលធ្វើឲ្យខូចប្រយោជន៍សាធារណៈ ឬបណ្តាលឲ្យមានឧបសគ្គធ្ងន់ធ្ងរក្នុងការបំពេញការងាររដ្ឋ^[48]។

សាក្សីមានសិទ្ធិបដិសេធការផ្តល់ចម្លើយជាកសិណសាក្សី ប្រសិនជាការផ្តល់ចម្លើយជាកសិណសាក្សីនោះទក់ទងនឹងហេតុដែលធ្វើឲ្យសាក្សី ឬសហព័ទ្ធរបស់សាក្សី ឬញាតិឯទៀតរបស់សាក្សី អាចទទួលរងនូវការចោទប្រកាន់អំពីបទអាជ្ញា ឬទទួលការផ្តន្ទាទោស^[49]។ សាក្សីដែលបដិសេធនូវការផ្តល់ចម្លើយជា     កសិណសាក្សីត្រូវធ្វើសេចក្តីបញ្ជាក់ដំបូងដែលធ្វើឡើងដោយភស្តុតាងដែលអាចពិនិត្យភ្លាមៗបាន^[50]។

            ចំណែកឯតុលាការវិញ ត្រូវសម្រេចដោយយកសេចក្តីនោះជាមូលដ្ឋាន។ តុលាការអាចសាកសួរសាក្សីនៅក្រៅតុលាការបាន​​ ក្នុងករណីដែលសាក្សីគ្មានករណីកិច្ចចូលខ្លួនទៅតុលាការដែលទទួល​​បណ្តឹង ឬ ការការពារខ្លួនរបស់សាក្សីបណ្តាលឲ្យមានការចំណាយ​​ទៅពេលវេលា ឬសោហ៊ុយមិនសមរម្យ ឬក្នុងករណីដែលគូភាគីពុំមានការតវ៉ា បើយោងទៅតាមមាត្រា ១៣៦ កថាខណ្ឌទី ១ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី។ នៅពេលធ្វើការសាកសួរនៅក្រៅតុលាការ គេអនុញ្ញាតឲ្យចៅក្រមម្នាក់ចំណោមចៅក្រមក្នុងក្រុមប្រឹក្សាជំនុំជម្រះ (ចៅ​ក្រម​ដែលទទួលបញ្ជា) ឬចៅក្រមណាដែលមានកន្លែងនៅក្បែរលំនៅដ្ឋានរបស់សាក្សី(ចៅក្រមទទួលការប្រគល់សិទ្ធិ)បំពេញកិច្ចការនេះ^[51]។

            ៣.៣.ការសាកសួរគូភាគី

            សេចក្តីថ្លែងការណ៍ស្តីពីការសាកសួរភាគី គឺជាសកម្មភាពដែលតុលាការធ្វើការសាកសួរទៅកាន់សាមីភាគីនូវអ្វីដែលខ្លួនបានជួបប្រទះផ្ទាល់ពីមុនតាមពាក្យសុំ ឬឆន្ទានុសិទ្ធិរបស់តុលាការ។ ការសាកសួរនេះមានគោលបំណងស្វែងរកធនធាននៃភស្តុតាងបន្ថែម ដោយយកសាមីភាគីជាកម្មវត្ថុនៃការពិនិត្យ។ ជាគោលការណ៍នីតិវីធីនៃការសាកសួរភាគី ក៏ដូចគ្នាទៅនឹងការសាកសួរសាក្សីផងដែរ មានន័យថានីតិវីធីនៃការសាកសួរទំាងត្រូវអនុវត្តតាមបទបញ្ញាត្តិស្តីពីការសាកសួរសាក្សី[52]។

            តុលាការមានសិទ្ធិតម្រូវឲ្យភាគីស្បថ ឬមិនស្បថតាមឆន្ទានុសិទ្ធិរបស់តុលាការ[53]។ ប្រសិនបើតុលាការតម្រូវឲ្យភាគីស្បថ តុលាការត្រូវឲ្យសាមីភាគីទាំងអស់ស្បថគ្រប់ៗគ្នា ដើម្បីឲ្យមានសមភាពរវាងគូភាគីនៅក្នុងបណ្តឹង។ ក្នុងករណីដែលភាគីមិនព្រមចូលខ្លួន ឬបដិសេធនូវការធ្វើសម្បថ ឬផ្តល់ចម្លើយដែលគ្មានមូលដ្ឋានច្បាស់លាស់ នោះតុលាការអាចទទួលស្គាល់ថា សេចក្តីអះអាងអំពីការសាកសួររបស់ភាគីម្ខាងទៀតគឺជាការពិត អាចទទួលយកបាន[54]។ ម៉្យាងទៀតប្រសិនបើភាគីដែលបានស្បថបានបន្លំសេចក្តីថ្លែងការណ៍ តុលាការអាចពិន័យជាប្រាក់មិនលើសពី ២លានរៀលបានដោយដីកាសម្រេច[55]។

            យោងតាមភាពខុសគ្នាជាសារធាតុដែលបានពន្យល់នៅក្នុងចំនុចខាងលើនេះ អ្នកតំណាងដោយអាណត្តិអាចធ្វើការអះអាងជំនួសគូភាគីបាន តែមិនអាចធ្វើសេចក្តីថ្លែងការណ៍ជំនួសភាគីនៅក្នុងការសាកសួរសាមីភាគីបាន។

            ៣.៤.កោសលវិច័យ

            កោសលវិច័យ គឺជាភស្តុតាងដែលតុលាការបង្គាប់ឲ្យតតិយជន ដែលមានជំនាញឯកទេស បច្ចេកទេស និងចំណេះដឹងផ្សេងៗ មកវិនិច្ឆ័យទៅលើអង្គហេតុជាក់ស្តែងដែលជាបញ្ហានៅក្នុងបណ្តឹង ដោយផ្អែកទៅលើជំនាញឯកទេល បច្ចេកទេស និងចំណេះដឹងដែលខ្លួនមាន។ ជាគោលការណ៍ ការពិនិត្យភស្តុតាងតាមរយៈ ការធ្វើកោសលវិច័យ ត្រូវធ្វើឡើងតាមការស្នើសុំរបស់គូភាគី ក៏ប៉ុន្តែបើករណីដែលមានការចាំបាច់ តុលាការអាចបង្គាប់ឲ្យធ្វើកោសលវិច័យដោយឆន្ទានុសិទ្ធិ[56]។

            អ្នកធ្វើកោសលវិច័យដើរតួនាទីជាសាក្សីផង និងជាអ្នកជំនួយការរបស់តុលាការផង។ ដូច្នេះតុលាការគឺជាអ្នកជ្រើសតាំងអ្នកធ្វើកោសលវិច័យ ដោយសមភាពផ្អែកទៅលើមាត្រា១៤៤ កថាខណ្ឌទី៣ និងមាត្រា ១៤៥។ ក្នុងករណី ដែលមានហេតុរារាំងដល់សច្ចៈភាពនៃការធ្វើកោសលវិច័យនៃអ្នកជំនាញ ភាគីអាចប្តឹងផាតចោលអ្នកធ្វើកោសលវិច័យបាន[57]។

            ៣.៥.ការត្រួតពិនិត្យ

            ការត្រួតពិនិត្យ គឺជាកាត្រួតពិនិត្យនូវភិនភាគ ឬលក្ខណៈនៃវត្ថុដោយចៅក្រម ដោយប្រើវិញ្ញាណទាំង ប្រាំរបស់ខ្លួន (ចក្ខុវិញ្ញាណ សោតវិញ្ញាណ កាយវិញ្ញាណ ឃានវិញ្ញាណ ជីវ្ហាវិញ្ញាណ) ដើម្បីទទួលបាននូវធនធានភស្តុតាងនៅក្នុងការវិនិច្ឆ័យ[58]។ វត្ថុ ឬមនុស្សដែលជាកម្មវត្ថុនៃការត្រួតពិនិត្យនោះ គេហៅថាវត្ថុដែលត្រូវពិនិត្យ។

ជំពូកទី៤

ការបញ្ចប់នីតិវិធីនៃការទាញហេតុផលផ្ទាល់មាត់

បើតុលាការយល់ឃើញថា ត្រូវបញ្ចប់ការវិនិច្ឆ័យដោយផ្អែកលើលទ្ធផល ដែលបានមកពីការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ និងការពិនិត្យលើភស្តុតាងនានានៃរឿងក្តីរួចមកនោះ តុលាការត្រូវបញ្ចប់ការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ ហើយធ្វើការចេញសាលក្រមចុងក្រោយ[59]។ ទោះបីក្រោយពីការបញ្ចប់ការទាញហេតុផលផ្ទាល់មាត់ហើយក៏ដោយ បើតុលាការយល់ឃើញថាមានការចាំបាច់ដើម្បីចេញសាលក្រមចុងក្រោយនោះ តុលាការអាចបង្គាប់ឲ្យធ្វើការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់សារជាថ្មីបាន[60]។

តុលាការអាចអនុញ្ញាតឲ្យភាគីនីមួយៗ ធ្វើការទាញហេតុផលចុងក្រោយបានមុនពេលនៃការបញ្ចប់ការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់[61]​។ ចំពោះការទាញហេតុផលចុងក្រោយ គឺជាហេតុផលមួយដែលត្រូវបានគេបង្ហាញបន្ទាប់ពីការពិនិត្យភស្តុតាង ហើយវាត្រូវបានគេសរសេរនូវយោបល់របស់ភាគី ដែលបានអះអាង គឺមានលក្ខណៈគ្រប់គ្រាន់ដោយមានការបំភ្លឺនូវ ភស្តុតាង​ ឬការអះអាងរបស់ភាគីជំទាស់ មិនត្រូវបានបំភ្លឺដោយ ភស្តុតាងកាលបរិច្ឆេទ នៃការប្រកាសសាលក្រមនេះ ត្រូវបានធ្វើឡើងក្នុងរយៈពេលមួយខែ (១ខែ) ដោយគិតចាប់ថ្ងៃដែលបានបញ្ចប់នូវការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់។ ប៉ុន្តែចំពោះរឿងក្តីដែលមានភាគីស្មុគស្មាញខ្លាំង ឬមានកាលៈ ទេសៈពិសេសផ្សេងទៀតការប្រកាសសាលក្រមអាចកំណត់អំឡុងពេលផ្សេងពីនេះ[62]។

សេចក្តីសន្និដ្ឋាន

សរុបសេចក្តីមក ការទាញហេតុផលផ្ទាល់មាត់ គឺជានីតិវិធីជម្រះក្តីម៉្យាងដែលនៅក្នុងនោះ ភាគីនៃ    បណ្តឹងក៏ដូចជាតុលាការត្រូវធ្វើសេចក្តីថ្លែងការណ៍ដោយផ្ទាល់មាត់នៅក្នុងសវនាការ ដែលបើកចំហរជាសាធារណៈ ប៉ុន្តែបើក្នុងករណីដែលភាពជាសាធារណៈនេះ បណ្តាលឲ្យខូចសណ្តាប់ធ្នាប់សាធារណៈនោះ តុលាការអាចធ្វើការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ដោយមិនបើកចំហជាសាធារណៈបាន​។  នីតិវិធីនៃការទាញហេតុផលផ្ទាល់មាត់នេះ នៅក្នុងនីតិវិធីចាស់គេហៅថាសវនាការ។ តាមរយៈការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់នេះ ភាគីវិវាទត្រូវទទួលបាននូវសិទ្ធិបញ្ចាញមតិរបស់ខ្លួន អំពីចំណុចដែលត្រូវវិនិច្ឆ័យដោយតុលាការនៅក្នុងបណ្តឹងនោះ ដើម្បីឆ្លើយតបទៅនឹងសេចក្តីថ្លែងការណ៍របស់ភាគីម្ខាងទៀតមុនពេលតុលាការសម្រេចសេចក្តី។ ដូច្នេះភាគីបណ្តឹងមានសិទ្ធិទាមទារឲ្យមានការបញ្ចេញមតិរបស់ខ្លួន និងឆ្លើយតបទៅនឹងមតិដែលថ្លែងការណ៍ដោយភាគីម្ខាងទៀត។ លើសពីនេះទៅទៀតនីតិវិធីនេះមានកម្មវត្ថុនៅក្នុងការធានាឲ្យបាននូវតុលាការ ដែលចេញសាលក្រមថាពិតជាបានស្តាប់ការអះអាងរបស់គូភាគីដោយផ្ទាល់ដើម្បីជាមូលដ្ឋាននៅក្នុងការស្វែងរកការពិត។ ហើយជាគោលការណ៍ ការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់នេះត្រូវធ្វើឡើងនៅកាលបរិច្ឆេទ ដែលភាគីទាំងសងខាងមានវត្តមានបាន និងនៅសាលសវនាការជាសាធារណៈ។ ម្យ៉ាងវិញទៀត ជាទូទៅចំពោះការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់នេះត្រូវគោរពទៅ​តាមមូលដ្ឋានគ្រឹះសំខាន់ៗ ចំនួនបួនគឺការអះអាងអង្គហេតុរបស់ភាគី ការរៀបចំ​ចំណុចវិវាទ ការពិនិត្យភស្តុតាង និងការវិនិច្ឆ័យ។ ក៏ប៉ុន្តែតាមការអនុវត្តជាក់ស្តែងដើម្បីឲ្យមានភាពងាយស្រួលក្នុងនីតិវិធីនៃការដោះ​ស្រាយរឿងក្ដី គេបានរៀបចំឲ្យធ្វើការអះអាងអង្គហេតុរបស់ភាគី និងធ្វើការរៀបចំចំណុចវិវាទនៅក្នុងនីតិវិធីត្រៀមសម្រាប់​ការទាញហេតុផលវិញ។ដូច្នេះនៅក្នុងនីតិវិធីទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ តុលាការនឹងត្រូវធ្វើការពិនិត្យភស្តុតាងដោយសមូហវិធីនិងការវិនិច្ឆ័យប៉ុណ្ណោះ។ ទាក់ទងទៅនឹងការពិនិត្យភស្តុតាងដោយសមូហវិធីនេះ​ វាត្រូវតែមានភាពចាំបាច់សម្រាប់ធ្វើការត្រួតពិនិត្យទៅលើអង្គហេតុមួយដែលត្រូវបានអះអាងដោយភាគីទាំងសងខាង​​​ ដែលនឹងក្លាយជាមួលដ្ឋាននៃសាលក្រម អង្គហេតុដែលត្រូវបានទទួលស្គាល់ដោយភាគីទាំងសងខាងដែលនឹងក្លាយជាមូលដ្ឋាននៃសាលក្រម និងអង្គហេតុដែលត្រូវបានបដិសេធដោយភាគីម្ខាង​ ហើយអង្គហេតុនោះនឹងបង្កើតជាប្រភពនៃភស្តុតាងទោល ដែលភាគីស្នើសុំឲ្យមានការពិនិត្យភស្តុតាងនោះ។ ហើយក្នុងពេលតុលាការវិនិច្ឆ័យ បើតុលាការយល់ឃើញថា ត្រូវបញ្ចប់ការវិនិច្ឆ័យដោយផ្អែកលើលទ្ធផលដែលបានមកពីការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ និងការពិនិត្យលើភស្តុតាងនានានៃរឿងក្តីរួចមកនោះ តុលាការត្រូវបញ្ចប់ការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់ ហើយធ្វើការចេញសាលក្រមចុងក្រោយ។ ទោះបីក្រោយពីការបញ្ចប់ការទាញហេតុផលផ្ទាល់មាត់ហើយក៏ដោយ បើតុលាការយល់ឃើញថាមានការចាំបាច់ដើម្បីចេញសាលក្រមចុងក្រោយនោះ តុលាការអាចបង្គាប់ឲ្យធ្វើការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់សារជាថ្មីបាន។ ដូចនេះ ការទាញហេតុផលដោយផ្ទាល់មាត់នេះ ត្រូវបានបញ្ចប់ដោយការចេញសាលក្រមចុងក្រោយរបស់តុលាការមានសមត្ថកិច្ច។

ឯកសារយោង

          ១. ក្រម និងច្បាប់

• សេចក្តីកំណត់ចំពោះមាត្រានីមួយៗ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណីឆ្នាំ ២០០៧
• ក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណីឆ្នាំ ២០០៦

២. សៀវភៅមេរៀន

• អាត ច័ន្ទដារា និង សុង  ប៊ុនឃៀង,គោលការណ៍ទូទៅនៃនីតិក្រមទាំងបួន,២០១៤។
• គង់     ស្រ៊ីម,នីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី,គ្មានកាលបរិច្ឆេទ.ឯកសារមេរៀនសម្រាប់ឆ្នាំទី៤។

៣.សារណាបញ្ចប់ការសិក្សា

§  មាស សម្បត្តិ និង ហេង ស្រីនាង,ដំណើរការក្តីរដ្ឋប្បវេណីនៅសាលាដំបូង,២០០៩.សារណាបញ្ចប់ការសិក្សានៅសាកលវិទ្យាល័យភូមិន្ទនីតិសាស្ត្រ និងវិទ្យាសាស្ត្រសេដ្ឋកិច្ច។

§  កែវ សំអាង និង សាយ សុវញ្ចរ៉ា,នីតិវិធីបណ្តឹងរដ្ឋប្បវេណីនៅសាលាដំបូង,២០១០.សារណាបញ្ចប់ការសិក្សានៅសាកលវិទ្យាល័យភូមិន្ទនីតិសាស្ត្រ និងវិទ្យាសាស្ត្រសេដ្ឋកិច្ច។

§  ប៉ែន និរ័ត្ន និង រស់ ចិត្រា,ដំណើរការរឿងក្តីរដ្ឋប្បវេណីនៅសាលាដំបូងរាជធានីភ្នំពេញ,២០១៣.សារណាបញ្ចប់ការសិក្សានៅសាកលវិទ្យាល័យន័រតុន ។

៤.វចនានុក្រម

• វចនានុក្រមរបស់សម្តេចសង្ឃ ជួន ណាត
• វចនានុក្រមតាមបទដ្ឋានគតិយុត្តខ្មែរ,Khmer Law.com, ឆ្នាំ២០០១១។
• វចនានុក្រមពាក្យច្បាប់អង់គ្លេស-ខ្មែរនិងខ្មែរ-អង់គ្លេស(English-Khmer and Khmer-English Legal dictionary), គណៈមេធាវីនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា
• វចនានុក្រមរបស់លោកចៅក្រម ហ៊ីង ធីឬទ្ធិ

---

[1]មាត្រា ១១៤ កថាខណ្ឌទី​ ១ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[2] មាត្រា ១១៦ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[3] មាត្រា ១០៦ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[4] មាត្រា ១០៨ វាក្យខណ្ឌទី១ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[5] មាត្រា ១១៦ កថាខណ្ឌទី៤ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[6] មាត្រា ១១៤ កថាខណ្ឌទី១ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[7] មាត្រា ១១៥ កថាខណ្ឌទី ១ និង​ ទី ២ វាក្យខណ្ឌទី ១ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[8] មាត្រា ១១៥ កថាខណ្ឌទី ២ វាក្យខណ្ឌទី ២ និងមាត្រា ១១៨ កថាខណ្ឌទី ១ ចំណុច(ច)  នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[9] មាត្រា ១១៦ កថាខណ្ឌទី ១ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[10] មាត្រា ១១៦ កថាខណ្ឌទី ២ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[11] មាត្រា ៨១ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[12] មាត្រា ១១៦ កថាខណ្ឌទី ៣ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[13] មាត្រា ១០១ កថាខណ្ឌទី ១ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[14] មាត្រា ១១៦ កថាខណ្ឌទី ១ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[15] មាត្រា ១២៦ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[16] មាត្រា ១១១ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[17] មាត្រា ១១៦ កថាខណ្ឌទី ៥ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[18] មាត្រា ៩៥ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[19] មាត្រា ១២៣ ចំណុចទី២ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[20] មាត្រា ១២៤ ចំណុចទី២ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[21] មាត្រា ១៣៤ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[22] មាត្រា ១៣៨ កថាខណ្ឌទី១ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[23] មាត្រា ១៤២ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[24] មាត្រា ១៤៤ ៣ និងមាត្រា ១៤៥ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[25] មាត្រា ១៧៩ កថាខណ្ឌទី១ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[26] មាត្រា ១៧៩ កថាខណ្ឌទី២ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[27] មាត្រា ១៨២ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[28] មាត្រា ១៨៤ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[29] មាត្រា ១៨៣ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[30] មាត្រា ១៨៥ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[31] មាត្រា ១៨០ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[32] មាត្រា ១១៧ វាក្យខណ្ឌទី១ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[33] មាត្រា ១១៨ វាក្យខណ្ឌទី១ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[34] មាត្រា ១១៩ វាក្យខណ្ឌទី១ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[35] មាត្រា ១៣៧ កថាខណ្ឌទី១ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណីឆ្នាំ ២០០៦។

[36] មាត្រា ១៣៧ កថាខណ្ឌទី៤ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[37] មាត្រា ១៣៧ កថាខណ្ឌទី៥ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[38] មាត្រា ១៣៨ កថាខណ្ឌទី៥ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[39] មាត្រា ១៣៨ កថាខណ្ឌទី៨ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[40] មាត្រា ១៣៨ កថាខណ្ឌទី៩ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[41] មាត្រា ១៣៨ កថាខណ្ឌទី១០ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[42] មាត្រា ១៣៨ កថាខណ្ឌទី២ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[43] មាត្រា ១៣៧ កថាខណ្ឌទី១ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[44] មាត្រា ១៣៩ កថាខណ្ឌទី២ ចំណុច​ ខ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[45] មាត្រា ១៣៨ កថាខណ្ឌទី៧ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[46] មាត្រា ១៣២ កថាខណ្ឌទី៣ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[47] មាត្រា ១៣៣ កថាខណ្ឌទី១ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[48] មាត្រា ១៤១ កថាខណ្ឌទី១ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[49] មាត្រា ១៣៣ កថាខណ្ឌទី៣ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[50] មាត្រា ១៣៤ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[51] មាត្រា​ ១៣១ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណីឆ្នាំ ២០០៦។

[52] មាត្រា ១៤១ កថាខណ្ឌទី១ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណីឆ្នាំ ២០០៦។

[53] មាត្រា ១៤០ កថាខណ្ឌទី១ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[54] មាត្រា ១៤០ កថាខណ្ឌទី២ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[55] មាត្រា ១៤០ កថាខណ្ឌទី៣ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[56] មាត្រា ១២៤ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[57] មាត្រា ១៤៥ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[58] មាត្រា ១៦១ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[59] មាត្រា ១៨០ កថាខណ្ឌទី ១ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[60] មាត្រា ១៨០ កថាខណ្ឌទី៣ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[61] មាត្រា ១១៦ កថាខណ្ឌទី ៥ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បណី ឆ្នាំ ២០០៦។

[62] មាត្រា ១៨៧ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី ឆ្នាំ ២០០៦។